SYBA History, SEM-IV, Paper-III, Ancient India from Earliest Times to 1000 A.D. (Marathi Version)-munotes

Page 1

1
1
ceew³e& keÀeueKeb[
F.me. Het. 322 les F.me.Het. 185

IeìkeÀ j®evee:
1.0 GefÎ<ìîes
1.1 He´mleeJevee
1.2 ceew³e& meece´ep³e e®eer mLeeHevee
1.3 meece´ep³e efJemleej
1.4 ceew³e& He´Meemeve
1.5 meejebMe
1.6 ÒeMve
1.7 meboYe&
1.0 GefÎ<ìîes
 ceew³e& meece´ep³ ee®³ee Go³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.
 ceew³ee¥®³ee meece´ep³eefJemleeje®ee DeY³eeme keÀjCes.
 ceew³ee¥®³ee ÒeMeemevee®ee DeY³eeme keÀjCes.
1.1 ÒemleeJevee
Òee®eerve Yeejleer³e jepeJeìerleerue F.me.HetJe& 322 les F.me.HetJe& 185 ne keÀeueKeb[ ceew³e& jepekeÀl³e e¥®³ee
jepeJeìer®ee keÀeueKeb[ ceeveuee peelees. ³ee keÀeueKeb[ele Yeejle ceew³ee&®³ee DeefOeHel³eeKeeueer neslee.
ceew³ee&®³ee jepeJeì vesle=ÊJeeves Yeejleele SkeÀe veJ³ee ³egiee®eer meg©Jeele Peeueer nesleer. mebHetCe& Yeejleele
jepekeÀer³e Sske̳e ef vecee&Ce Peeues nesles. Yeejleele KeN³ee DeLee&ves veJ³ee jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ
peerJevee®eer meg©Jeele Peeueer nesleer. ceew³e& jepeJeìeryeeyele [e@. Jner. S. efmceLe cnCeleele -
"The advaent of the Mauryan dynasty makes the passage from
drank ness to light."
munotes.in

Page 2

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
2 ceew³e&keÀeueKeb[ele Yeejleele J³eeHeej, GÐeesie, Jee[:ce³e, keÀuee Deeoerb®eer ceesþîee ÒeceeCeele Òeieleer Peeueer
nesleer. mebHetCe& osMeele DeeoMe& DeMeer ceguekeÀer ÒeMeemeve J³eJemLee efvecee&Ce Peeueer nesleer. mJeeleb$³e,
Þes<þÊJ e, Je JewYeJee®³ee ¢<ìerves Yeejleer³e Feflenemeeleerue meJe&Þes<þ keÀeueKeb[ cnCepes ceew³e& keÀeueKeb[
Demes ieewjJeeodieej ³ee keÀeueKeb[eyeeyele [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keÀjebveer keÀe{ues Deensle.
1.2 ceew³e& (meÊes®ee Go³e)
ceew³e& meÊes®ee Go³e nesC³eeHetJeea ceieOeeb®es meece´ep³e YeejleeJej nesles. ns meece´ep³e iebies®³ee KeesN³eele
GlkeÀnesles. lees DeieefCele mebHeÊeer Je DeHeÀeì K e[s mewv³e ³eeb®³ee peesjeJej efvejbkegÀMe jep³ekeÀejYeej keÀjle
neslee. pegueceer ÒeMeemeve, DeeefLe&keÀ efHeUJeCetkeÀ, Je l³ee®eer MeerueYe´<ì JeeieCetkeÀ ³eecetUs l³ee®eer jepeJeì
DeefÒe³e yeveueer nesleer. l³ee®³ee jepeJeìer®³ee efJejesOeele Òepesle D emebleesHeefjefmLeleer®ee HeÀe³eoe l³ee®ee mesveeHeleer DemeCeeN³ee ®ebêiegHleeves IesC³ee®es þjefJeues Je l³eebveer ue¬eÀebleer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. HeCe l³ee®ee uel³eeuee jep³eeyeensj Hejeieboe JneJes ueeieues. megowJeeves ³ee megceejeme l³ee®eer Yesì ®eeCeke̳e veeJee®³ee
OeesjCeer ye´eïeCe ceglmeÐeeMeer He[ueer. le#eefMeues®³ee ³ee Leesj efJeÜevee®ee vebojepeeves DeHeceeve kesÀuee neslee
Je l³ee®ee met[ IesC³ee®eer Ieesj Òeefle%ee ³ee ye´eïeCeeves kesÀueer nesleer.
veboe®³ee efJejesOeele ¬eÀebleer keÀjC³eemeeþer meJe& ÒeLece ³ee oesneWveer Hebpeeyeele mewv³eeb®eer peceJeepeceJe meg©
kesÀueer. HeJe&leer³e jepeeb®eer ceole Iesleueer. lesJne YeejleeJ ej ®eeue keÀ©ve Deeuesuee ûeerkeÀ mesveeveer
DeueskeÌPeeb[j®eer ceole efceUefJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee HeCe l³eeyejesyej Heìue³eeCes l³ee®eer ceole veekeÀejueer.
veblej ®ebo´iegHleeves DeueskeÌPeeb[j®³ee mJeejercegUs og:KeeJeuesu³ee DeveskeÀ ³eesO³eevee De eHeuesmes kesÀues. Je lees
cegkeÌleermesves®ee mesveeHeleer yeveuee. ojc³eeb®³ee keÀeUele DeueskeÌPeeb[j®ee ce=l³eg Peeuee. l³ee®es mesveeHeleer
meece´ep³e JeeìCeerkeÀjlee Yeeb[t ueeieues. ®ebêiegHleeves ³ee mebOeer®ee HeÀe³eoe IesJetve Ieewjmeemeer meK³e pees[ues
Je [eWiejer peceeleer®eer ceole efceUJetve Lesì HeeìueerHeg$eJej ®eeue kesÀueer Je vebomewv³eeb®ee HejeYeJe kesÀuee. Je
Oeveeveboeuee þej cee©ve ceew³e& meece´ep³e mLeeHeve kesÀues.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ceew³e& meece´ep³e mLeeHevee keÀ Meer Peeueer.
1.3 meece´ep³e efJemleej
1.3.1 De) ®ebêiegHle ceew³e& : - ceew³e& meece´ep³ee®ee mebmLeeHekeÀ mecepeu³ee peeCeeN³ee ®ebêiegHlee®eer
jepekeÀer³e keÀejkeÀero& Yeejleer³e Feflenemeele Òeefme× Deens. lees meeO³ee mewefvekeÀeHeemetve mesveeHeleer HeoeHe³e¥le
Heesn®euee neslee. lees Del³eble ngMeej Je jepeue#eCeer neslee. ®ebo´iegHlee®³ee JebMee®³ee meboYee&le efJeefJevve cele
He´Jeen Deensle. ‘cego´eje#eme ’ vegmeej lees efvevce peeleer®ee neslee. efJe³eeb®³ee celes ®ebo´iegHle vebo JebMepe neslee. Lej pewve uesKekeÀ nsce®ebo´ ³eebveer 18 J³ee MelekeÀele efueneruesu³ee
ie´bLeele l³eeuee ceesj HeeuekeÀ pevepeeleer³e mebyeesOev³eele Deeues Deens. ³ee®e He´ceeCes pemìerve Je Huetìeke&À ³ee
ie´erkeÀ uesKekeÀeves mewb[^eskeÀesìme (®ebo´iegHle) ³eeb®ee keÀesþu³eener jepeIejeC³eeMeer mebyebOe veJnlee Demes cnìues
Deens. lej yeewOo meenerl³eele l³eeuee efHeHHeueerJeve ³esLeerue #e$eer³e JebMe ceesj³ee JebMee®es mebyeesOeues Deens.
Oeveeveboe®eer meÊee GULetve l³eebve er ceew³ee&®es meece´ep³e mLeeHeve kesÀues nesles. jepekeÀlee& yeveu³eeveblej
l³eebveer DeeHeues meece´ep³e Jee{efJeues. l³ee®³ee meece´ep³e efJemleejeyeÎue®eer ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes Deens. munotes.in

Page 3

ceew³e& keÀeueKeb[
3 1) Hebpeeye Je efmebOeJejerue efJepe³e : - DeueskeÌPeeb[j®³ee Dee¬eÀceCeeveblej Hebpeeye Je efmebOeJej ûeerkeÀ
mesveevee³ekeÀeb®es Je®e&mJe nesles. ³ee mesveevee³ekeÀebvee Yeejleer³e pevelesvesner efJejesOe kesÀuee neslee. ³ee®e
mebOeer®ee HeÀe³eoe ®ebêiegHle Je ®eeCeke̳eeves IesJetve ûeerkeÀ mesveevee³ekeÀ (#e$eH e) efvekeÀesveesj®³ee nl³es®ee keÀì
j®euee. Je ³ee keÀìeletve®e l³ee®eer nl³ee Peeueer Demes cele [e@. Deej. kesÀ. ®eewOejer ³eebveer ceeb[ues Deens ³ee
nÊesves ûeerkeÀeb®eer HeefjefmLeleer keÀcepeesj Peeueer. cnCetve®e ®ebêiegHleeves ns oesvner ÒeosMe û eerkeÀeb®³ee leey³eeletve
cegkeÌle keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. Je ns ÒeosMe cegkeÌle keÀjC³eele l³eeuee ³eMe Deeues. efmebOe®ee #e$eHe
efHe³eevee®ee HejeYeJe keÀjC³eele ®ebêiegHleeuee ³eMe Deeues.
2) HeeìueerHeg$e MenjeJej efJepe³e : - ®ebêiegHleeves m eJe&ÒeLece ceieOe efpebkeÀues. ceieOe efpebkeÀu³eeveblej
ceieOeeb®eer jepeOeeveer HeeìueerHeg$e efpebkeÀues Je Oeeveveboe®ee JeOe kesÀuee Je ceieOeeb®eer ieeoer efceUefJeueer. meece ,
oece, ob[, Yeso ³ee kegÀìefveleer®ee JeeHej keÀ©ve vebomeÊes®ee MesJeì kesÀuee. veblej l³eebveer veboe®ee HejeYeJe
keÀjC³eemeeþer p³ee 'HeJele&keÀ ' jepee®eer ceole Iesleueer nesleer. l³ee®ee ûeerkeÀ mesveeHeleer ³eg[scee@me ³eeves Kegve
keÀjefJeuee DeeefCe l³eecegUs ®ebêiegHlee®ee YeeJeer ÒeeflemHeOeea þej Peeu³eecegUs l³ee ®ee meece´ep³e efveefce&leer®ee
ceeie& ceeskeÀUe Peeuee.
3) mesu³egkeÀ me efvekesÀìj®ee HejeYeJe : - mesu³egkeÀme efvekesÀìj ne DeueskeÀPeeb[j®ee veeceebefkeÀle
mesveeHeleer neslee. DeueskeÀPeeb[j®³ee ce=l³etveblej lees DeueskeÀPeeb[j®³ee efJeMeeue meece´e p³ee®ee mJeeceer
yeveuee neslee. DeueskeÀPeeb[j ÒeceeCes®e lees cenÊJeekeÀeb#eer neslee. DeueskeÀPeeb[j®³ee leey³eele DemeCeeje,
lemes®e efmebOe®³ee HetJexkeÀ[erue ÒeosMe veJ³eeves efpebkeÀeJee DeMeer l³ee®eer cenÊJekeÀeb#ee nesleer cnCetve®e l³eeves
YeejleeJej mJeejer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee Je lees YeejleekeÀ[s mJeejer keÀjC³eemeeþer efveIeeuee.
®ebêiegHleeuee ³ee®eer ceeefnleer efceUlee®e ®ebêiegHleeves l³eeuee efmebOetveoerHeueerkeÀ[s®e De[efJeues. GYe³eleele
³eg× Peeues mesu³egueme efvekesÀìj® ee HetCe&HeCes HejeYeJe Peeuee. GYe³eleele veblej len Peeuee. ³ee leneleerue
Deìer DeMee nesl³ee –
1) keÀeyetue, kebÀoenj, yeuegef®emleeve, efnjele ns Òeeble ®ebêiegHleeuee osC³eele Deeues.
2) mesu³egkeÀmeves DeeHeueer cegueieer nsuesvee ®ebêiegHleeme ÐeeJeer Je l³eeÜejs GYe³eleeble cew$eer®es mebyeOe pees[ues
peeJesle.
3) ce@iesmLesveerme ne ûeerkeÀ JekeÀerue ®ebêiegHle ceew³ee&®³ee ojyeejele jeefnue.
4) ®ebêiegHleeves 500 nÊeer mesu³eguemeuee Yesì ÐeeJes.
³ee leneves ®ebêiegHlee®ee ojeje, jepekeÀer³e Òeefle<þe Jee{ ueer. ®ebêiegHlee®es meece´ep³e Yeejleeyeensj
FjeCeHe³e¥le Heesn®eues.
4) oef#eCe YeejleeJejerue efJepe³e : - ®ebêiegHleceew³ee&ves meece´ep³e efJemleej keÀjleebvee oef#eCe Yeejle
efpebkeÀuee neslee efkebÀJee veener ³eeyele FeflenemekeÀejeble celeYeso Deens le. oef#eCe Yeejleeleerue keÀesCekeÀesCeles
ÒeosMe efpebkeÀues nesles ³eeyeeyele efveefM®ele keÀesCelesner efueefKele HegjeJes veenerle. Huegìeke&À ³ee ûeerkeÀ
FeflenemekeÀeje®³ee celes, ®ebêiegHleeves 6 ueeKe mewv³eeb®³ee peesjeJej mebHetCe& Yeejle efpeb keÀuee neslees.
[e@keÌìj je³e®eewOejer ³eeb®³ee celes, veboe®ee meece´ep³eefJemleej oef#eCe Yeejleele Peeuee neslee. veboeuee
®ebêiegHleeves HejeYetle kesÀu³eecegUs DeeHeesDeeHe®e lees ÒeosMe ®ebêiegHlee®³ee leey³eele Deeuee. pewve Je leeefceU
meeefnl³e eceO³es ®ebêiegHleeves oef#eCe Yeejle efpebkeÀuee neslee Demee GuuesKe Deens. [e@. Deej. kesÀ. cegKepeea
[e@. $eerHeeþer ³ee FeflenemekeÀejebveer l³eeme oef#eCe Yeejle efJepeslee Demes cnìues Deens. munotes.in

Page 4

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
4 5) HetJe& Je HeefM®ece YeejleeJejerue efJepe³e : - keÀefuebie (Deesefjmee) jep³e JeieUlee mebHetCe& HetJe& Yeejle
lemes®e yebieeue ÒeebleeJej ®ebêiegHleeves meÊee ÒemLeeefHele Peeueer nesleer. cenemLeeve DeeuesKeeJe©ve
®ebêiegHlee®es jep³e yebieeueJej nesles ns efme× Peeues Deens. [e@. je³e®eewOejer ³eeb®³ee c eles, meewje<ì^eJej
®ebêiegHlee®eer meÊee nesleer. SkebÀoj mebHetCe& YeejleeJej ®ebêiegHleeves Je®e&mJe ÒemLeeefHele kesÀues nesles l³ee®³ee
meece´ep³eele Hebpeeye, efmebOe, vesHeeU, iegpejele, ceeUJee, ceieOe cnwmetj ³ee Òeeblee®eener meceeJesMe neslee.
6) Yeejleeyeensjerue meece´ep³e efJemlee j :-®ebbêiegHleeves DeeHeu³ee jepeJeìerle Yeejleeyeensjner
meece´ep³eefJemleej kesÀuee neslee. keÀeyegue, kebÀoenj, DeHeÀieeefCemleeve, efnjele ner efþkeÀeCes l³eebveer
DeeHeu³ee jepeJeìerle efpebkeÀuee nesleer. ne r meJe&®e efþkeÀeCes Yeejleeyeensjerue Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ®ebêiegHle ceew³ee&b®³ee meece´ep³e efJemleeje®ee Dee{eJee I³ee?
1.3.2. 7) ®ebêiegHlee®eer ³eesi³elee : -
1) ceew³e& meece´ep³ee®ee mebmLeeHekeÀ : - ®ebêiegHle ceew³ee&ves veboe®e s meece´ep³e ve<ì keÀ©ve ceew³e& meece´ep³e
mLeeHeve kesÀues nesles. l³eecegUs®e meece´ep³e mebmLeeHekeÀ cnCetve l³eeb®eer ³eesi³elee Þes<þ Òeefle®eer Deens.
l³eener Heg{s peeJetve l³eebveer YeejleeceOeerue íesìer íesìer jep³e peer DeeHeeHemeele ue{le ne sleer l³eebvee
efpebketÀve ceew³ee&®³ee efJeMeeue meece´ep³ee®³ee í$eeKeeueer DeeCeues Je ceew³ee&®es yeuee{îe meece´ep³e efvecee&Ce
kesÀueer. l³eecegUs l³eeb®eer meece´ep³e mebmLeeHekeÀ cnCetve ³eesi³elee DeeHeCeeme veekeÀejlee ³esCeej veener.
2) HejkeÀe r³e meÊes®es G®®eeìve : - ®ebêiegHleeves YeejleeJej nesCeejer ûeerkeÀeb®eer Dee¬eÀceCes LeebyeefJeueer.
HeCe l³eener Hes#ee cenÊJee®es cnCepes ûeerkeÀeb®es pes #e$eHe nesles l³eeb®³ee efJejesOeelener yeb[ HegkeÀejues Je
l³eeb®³eeyejesyej ³eg× HegkeÀe©ve l³ eeb®ee HejeYeJe kesÀuee. ûeerkeÀeb®³ee mesu³egkeÀme efvekesÀìj®ee HejeYeJe keÀ©ve
Yeejleeleerue ûeerkeÀ meÊes®ee MesJeì kesÀuee. ®ebêiegHleeves ûeerkeÀeb®ee pees HejeYeJe kesÀuee ³ee yeeyele efJevee³ekeÀ
oeceesoj meeJejkeÀjeveer Demes cnìues Deens keÀer ne Òemebie cnCepes Yeejleer³e Feflenemeeleerue SkeÀ meesvesjer
Heeve Deens.
3) Yeejleeyeensjerue ÒeosMeeJej DeeHeueer meÊee ÒemLeeefHele kesÀueer : - ®ebêiegHleeves kesÀJeue
Yeejleeleerue ÒeosMeebJej®e meÊee ÒemLeeefHele kesÀueer Demes veJns lej Yeejleeyeen sjerue ÒeosMeebJej meg×e DeeHeueer
ÒemLeeefHele kesÀueer. ³ee®es GÊece GoenjCe cnCepes keÀeyetue, kebÀoenj, yeuegef®emleeve Je efnjele ³ee
ÒeosMeeJejerue meÊee nes³e.
4) ceneve mesveeveer : - ®ebêiegHle ceew³e& ne ceneve mesveeveer neslee. uemewefvekeÀeJe©ve lees mesveeHeleer HeoeHe³e¥le Heesn®euee. ³eenerHeg{s peeJetve l³eebveer Oeveeveboe®³ee meÊesefJe©× yeb[
keÀ©ve l³ee®³ee meÊes®ee MesJeì kesÀuee. lees Glke=À<ì mesveeveer neslee cnCetve®e lees ceew³ee&®es efJeMeeue
meece´ep³e GYes keÀ© MekeÀuee. ³esJe{s®e veJns lej ûeerkeÀebmeejK³ee HejkeÀer³e meÊeeefOeMeevee meg×e
Yeejleeyeensj l³eeveer nekeÀuetve efoues cnCetve®e lees ceneve mesveeveer neslee ns DeeHeCeeme veekeÀejlee ³esCeej
veener.
5) Þes<þ ÒeMeemekeÀ : - ®ebêiegHle ceew³e& ne Þes<þ opee&®ee ÒeMeemekeÀ neslee. l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesueer
ÒeMeemevek³eJemLee mebHetCe& ceew³e& jepeJeìerle Òe®eueerle nesleer. SJe{s®e veJns lej cegmeueerce Dee¬eÀceCes munotes.in

Page 5

ceew³e& keÀeueKeb[
5 nesF&He³e¥le l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesueer ÒeMeemeveJ³eJemLee Òe®eueerle nesleer. l³ee®³ee ÒeMeemeve J³eJemLes®eer
ceeefnleer ce@iesmLesefveme®³ee 'Fbef[keÀe ' ³ee ûebLeele Deens. l³ee®eer ÒeMeemeve J³eJemLee keÀe³e&#ece nesleer.
6) ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀej er mece´eì : - ®ebêiegHle ceew³e& kesÀJeU ³ees×e, meece´ep³emebmL eeHekeÀ®e veJns lej lees
ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer mece´eìner neslee. l³eebveer DeeHeu³ee meÊes®ee JeeHej pevekeÀu³eeCeemeeþer kesÀuee.
mLeeefvekeÀ mebmLee®ee keÀejYeej peveles®³ee neleer osTve l³eebveer pevelesuee meÊes®es JeeìskeÀjer keÀ©ve Iesleues.
l³ee®eer v³ee³eJ³eJemLee Glke=À<ì nesleer.
7) jepekeÀer³e Sske̳e efvecee&Ce keÀjCeeje mece´eì : - ®ebêiegHle ceew³ee&ves mebHetCe& Yeejle ceew³ee¥®³ee
meÊesKeeueer DeeCeuee neslee. HeÀkeÌle keÀefueie (Deesjermee) ®ee DeHeJeeo JeieUlee ceew³ee&®es meeJe&Yeewc e jep³e
efvecee&Ce kesÀues nesles. mebHetCe& GÊej Yeejle, oef#eCesle cnwmetjHe³e¥le, HeefM®eceskeÀ[s meewje<ì^, HetJexkeÀ[s
Deesjermee JeieUlee yebieeueHe³e¥le®ee ÒeosMe DeefOeHel³eeKeeueer DeeCetve jepekeÀer³e Sske̳e efvecee&Ce kesÀues nesles.
8) efJeÐee Je keÀues®ee YeeskeÌlee : - ®ebêiegHle ceew³e& efJeÐee Je keÀues®ee YeeskeÌlee neslee. l³eebveer Yeejleele
mece=× Je mebHevve meece´ep³e efvecee&Ce kesÀues nesles. l³eebveer efJeÐee Je keÀues®³ee efJekeÀemeeuee ÒeeOeev³e efoues
nesles. HeefjCeeceer l³ee ®³ee jepeJeìerle efMeuHekeÀuee, cetleeakeÀuee Je yeew× efJenejeb®³ee efveefce&leeruee ®eeuevee
efceUeueer.
9) peiee®³ee Feflenemeeleerue veeceJeble FeflenemekeÀejeveer ®ebêiegHle ceew³ee&yeÎue DeefYeÒee³e J³ekeÌle kesÀues
Deensle.
 "peiee®³ee Feflenemeele m eece´ep³emebmLeeHekeÀ, Þes<þ ÒeMeemekeÀ Je ue{Je³³es mesveeHeleer efomeleele, HeCe
ns eflevner iegCe SkeÀe®e J³ekeÌleerceO³ess efomeCeejer J³ekeÌleer cnCepes ®ebêiegHle ceew³e& nes³e. " - [e@. Deej.
meer. cegpegceoej.
 "18 JeefmebOeceOetve ûeerkeÀeb®³ee meÊes®es G®®eeìve keÀ©ve Yeejleeyeensj ner l³eebveer meece´ep³e efvecee&Ce kesÀues
l³eecegUs®e Leesj Je ³eMemJeer mece´eìeb®³ee ceeefuekesÀle l³eeuee mLeeve ÐeeJes ueeiesue. " – [e@. Jner. S.
efmceLe.
 "Chandragupta Maurya ranks as one of India’s Greatest rulers.
He was unique. He is earliest Emperor indian history. "
 "®ebêiegHlee®eer keÀejkeÀero& cnCepes Yeejleer³e Feflenemeeleerue meesvesjer Heeve nes ³e." - efJe. oe.
meeJejkeÀj.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ®ebêiegHle ceew³ee&®eer ³eesi³elee mHe<ì keÀje.
1.3.4 ye) efyebogmeej : - ceew³e& meece´ep³eeleerue ogmeje keÀle&yeieej mece´eì cnCetve efyebogmeejekeÀ[s Heeefnues
peeles. ®ebêiegHlee®³ee ce=l³et veblej lees ieeoerJej Deeuee. l³eebves YeejleeJej 25 JekeÀejefkeÀoea efJeJe vebomeej Demee Deen. pewve Je yeew× meeefnl³eele l³ee®ee GuuesKe 'efyebogmeej ' Demee Deens. ûeerkeÀ munotes.in

Page 6

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
6 uesKekeÀeves l³ee®ee GuuesKe 'Deefce$e®eejsme ' Demee kesÀuee Deens. 'Deefce$eIeele ' ne cetU Meyo mebmke=Àle
ceOeuee Demetve l³ee®ee DeLe& Me$egb®ee veeMe keÀjCeeje Demee neslees.
efyebogmeejeves l³ee®³ee jepeJeìerle ceew³ee¥®ee keÀesCeleener ÒeosMe ieceeJeuee veener. ³eeJe©ve lees meceLe& mece´eì
neslee ns efme× nesles. ûeerkeÀ mece´eìebyejesyej l³ee®es cew$eerHetCe& mebyebOe nesles. mesu³egkeÀme efvekesÀìj®ee Heg$e
efmejer³ee®ee jepee DeBefìDeeskeÀme ÒeL ece ³ee®³eeyejesyej efyebogmeeje®es mebyebOe cew$eer®es nesles.
ce@iesmLesveermeveblej ûeerkeÀebvee [e³eceskeÀme ne jepeotle efyebotmeeje®³ee ojyeejele HeeþJeuee neslees. FefpeHle®ee
jepee ìeuceer efHeÀues[suHeÀme ³ee®³eeyejesyej l³ee®es efce$elJee®es meb yeOe nesles. Sef³eefveDeme ³ee ûeerkeÀ
uesKekeÀeves efyebogmeej ³eeves ûeerkeÀ mece´eìevee ceefoje, Debefpej Je leÊJe%e HeeþJeC³ee®eer efJevebleer kesÀueer nesleer
DeMeer veeWo Deens.
efyebogmeejeves keÀesCelee Oece& mJeerkeÀejuee neslee ³ee®eer ceeefnleer GHeueyOe veener. l³ee®³ee keÀeUele ®eeCeeke̳e
ne®e ÒeOeeveceb$eer neslee. HeefjefMe<ìHeJe& ³ee ûebLeeleerue veeWoervegmeej efyebogmeejeves ®eeCeke̳ee®ee DeHeceeve
kesÀu³eecegUs ®eeCeke̳eeves ceieOejep³e keÀe³ece mees[tve efoues. ÒeMeemekeÀer³e keÀe³ ee&le ceole keÀjC³eemeeþer
efyebotmeejeuee 500 meom³eeb®eer SkeÀ meefceleer keÀe³e&jle nesleer. Demee GuuesKe 'efoJ³eeJeoeve ' ³ee
yeew×ûebLeele Deens.
efyebogmeeje®³ee keÀeUele pevelesves Ye´<ì DeefOekeÀeN³eebvee kebÀìeUtve yeb[ kesÀueer. le#eefMeuee ³es Les ÒeLece yeb[
Peeues. lesJne ³ee yeb[e®ee efJecees[ keÀjC³eemeeþer DeMeeskeÀeuee HeeþefJeues. le#eefMeuee ³esLes ogmeN³eeboe yeb[
Peeues nesles. keÀener FeflenemekeÀej oef#eCe efJepe³ee®es Þes³e efyebogmeejeuee osleele. oef#eCe Yeejleele
®ebêiegHleev es veJns lej efyebogmeejeves ceew³ee¥®eer meÊee ÒemLeeefHele kesÀueer nesleer Demee ³egefkeÌleJeeo keÀener
FeflenemekeÀejeves kesÀuee Deens efyebotmeeje®³ee oef#eCe efJepe³ee®eer veeWo mecekeÀeueerve Feflenemeele keÀesþsner
veener. Sme. Deej. ef$eHeeþer J e yengleebMeer FeflenemekeÀejebveer oef#eCe efJepe³ee®es Þes³e ®ebêiegHleeuee efoues
Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) efyebotmeeje yeoue®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
1.3.5 keÀ) mece´eì DeMeeskeÀ : - Yeejleer³e Feflenemeeleerue meJe&Þes<þ jep³ekeÀlee&, peeieeflekeÀer
Feflenemeeleerue SkeÀ Þes<þ jepekeÀlee& cnCetve DeMeeskeÀekeÀ[s Heeefnues peeles. Yeejleer³e Feflenemeele
DeMeeskeÀe®es mLeeve Þes<þ opee&®es Deens. lees efÜiJeerpe³eer, OeesjCeer Je MeemevekegÀMeue mece´eì neslee. l³ee®es
keÀe³e& DeefÜle er³e nesles. cee$e 1837 He³e&ble pescme eqÒebmesHe ³eebveer ye´ecnerueerHeerleerue efMeueeuesKee®es Jee®eve
keÀjsHe³e¥le ne ceneve jepee Feflenemeele Jebef®ele neslee. l³ee®³ee keÀle&glJee®eer ceeefnleer DeeHeCe Heg{erue He´ceeCes
mHe<ì keÀjCeej Deenesle.
1) HetJe& Je=Êeeble : - efyebogmeeje®³ee ce=l³etveblej mece´eì DeMeeskeÀ meÊesJej Deeuee neslee. 'efoHeJebMe ' Je
'ceneJebMe ' ³ee oesve ûebLeele l³eebveer DeeHeu³ee 99 YeeJeevee þej cee©ve ceieOeeb®eer ieeoer yeUkeÀeJeueer DeMeer
keÀLee Deens. leLeeefHe ³ ee keÀLesle ³eLeeLe& veener Demes cnìues peeles.
efyebogmeejeuee megMeerce, ef$eM³e Je DeMeeskeÀ ns leerve Heg$e nesles. efyebomeejeveblej pes<þ Heg$e cnCetve megMeerce®ee
jepeieeoerj nkeÌkeÀ neslee. cee$e DeMeeskeÀe®eer ef$e<³eeves yeepet Iesleu³eeves ³ ee YeeJeb[eceO³es oesve ieì efvecee&Ce
Peeues. megMeerceJej veejepe Demeuesu³ee ueeskeÀebveer DeMeeskeÀe®eer yeepet G®euetve Oejueer HeefjCeeceer oesve ieìele munotes.in

Page 7

ceew³e& keÀeueKeb[
7 ³eg× DeìU nesles. MesJeìer ³ee ieìele ³eg×e nesTve DeMeeskeÀeves ns ³eg× efpebkeÀues. Je F.me. HetJe& 269
ceO³es l³eebveer mJele:®ee jep³eeefYemece´eì DeMeeskeÀ meg©Jeeleeruee Òe®eb[ ¬egÀj neslee cnCetve l³eeme ®ebêeMeeskeÀ efkebÀJee íboeMeeskeÀ Demes mebyeesOeues
peele nesles. jep³eeefYe< eskeÀeveblej l³eebves mJele:me ‘osJeeveeefÒe³ece ’ ‘efÒe³eoMe&veer ’ DeMee efyeªoeJeu³ee
ueeJeu³ee. keÀefuebie ³eg×eveblej®³ee HeefjJele&veeveblej l³eeves pes cenÊJeHetCe& keÀe³e& kesÀues l³eecegUs l³eeme
Oecee&MeeskeÀ Demes mebyeesOeues peeJet ueeieues.
1.3.5.1 mece´eì DeMeeskeÀe®es keÀe³e& : -
1) keÀeefMcej efJepe³e : - jep³eeefYemeÊeeOeerMe yeveu³eeveblej l³eebveer DeeHeu³ee HetJe&peebÒeceeCes®e meece´ep³eJeeoer OeesjCee®ee DeJ euebye kesÀuee. ³ee
Heeþerceeie®ee l³ee®ee GÎsMe "Yeejleele SkeÀí$eer meÊee " ³eeJeer Demee neslee. ³eemeeþer®e meJe&ÒeLece l³eebveer
keÀeefMcej®eer efveJe[ kesÀueer. DeMeeskeÀe®³ee keÀeefMcej efJepe³ee®eer ceeefnleer keÀunCee®³ee jepelebjefieCeer ³ee
SsefleneefmekeÀ ûebLeele GHeueyOe Deens. ³ee ÒeosMeeJej efJepe³e ÒeeHle kesÀu³eeveblej mJele: DeMeeskeÀeves mlegHe Je
®ewleie=n GYeejueer nesleer. ³eeJe©ve®e DeMeeskeÀeves DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale keÀeefMcej efJepe³e efceUefJeuee neslee
ns efme× nesles.
2) keÀefuebie®es ³eg× : - Yeejlee®³ee HetJe& efkeÀveeN³eeJej ogDeeyeeleerue ne mece=× ÒeosMe neslee. ³ee ÒeosMeele
DeeefLe&keÀ megyelee ceesþîee ÒeceeCeele nesleer. ®ebêiegHle ceew³ee&®³ee keÀejkeÀeroeale ne ÒeosMe mJeleb$e neslee.
efyebogmeejeves ner keÀef uebie efpebkeÀC³ee®ee efJe®eej kesÀuee veener. cee$e DeMeeskeÀeves jep³eeefYeJekeÀefuebieJej ®eeue kesÀueer. keÀefuebie®³e e mJeeleb$³eÒesceer ueeskeÀebveer DeMeeskeÀeuee keÀ[Jee ÒeeflekeÀej kesÀuee. Hejblet
DeMeeskeÀe®³ee DeHeÀeì mewefvekeÀer meeceL³ee¥Heg{s l³eebvee MejCeeieleer HelkeÀjeJeer ueeieueer. keÀefuebie ³eg×ele 1
ueeKe mewv³e ceejues iesues. 112 ueeKe mewv³e kewÀo keÀjC³eele Deeues. l³eeHes#ee Flej mebnej Peeuee lees
DeieefCele neslee.
3) keÀefuebie ³eg×e®es HeefjCeece : -
 keÀefuebie ³eg×ele 1 ueeKe mewv³e ce=l³egcegKeer He[ues.
 keÀefuebie ³eg×ele 112 ueeKe mewv³e ke wÀo keÀjC³eele Deeues.
 keÀefuebie ³eg×ele peKeceer Je DeHebie Peeuesu³ee ueeskeÀeb®eer mebK³ee 1 ueeKe nesleer.
 keÀefuebie ³eg×ele Òe®eb[ ÒeceCeele efJeÊe neveer Peeueer.
 keÀefuebie osMee®eer DeLe&J³eJemLee HetCe&HeCes efJemekeÀìueer.
 keÀefuebie ³eg×ele pe er ceveg<³eneveer Peeueer l³ee®ee DeMeeskeÀe®³ee ceveeJej HeefjCeece Peeuee. l³ee®es
Ûo³eHeefjJele&ve Peeues. ³eg×YetceerJej®e l³eeuee KetHe og:Ke Peeues. munotes.in

Page 8

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
8  keÀeEueie ³eg×eveblej mece´eì DeMeeskeÀe®³ee ceveele efJeefJeOe efJe®eejeb®es keÀentj efvecee&Ce P eeues. lees efJe®eej
ceive DeJemLesle Demeleevee®e yeew× efYe#etkeÀ GHeiegHlee®eer Yesì Peeueer. GHeiegHlee®³ee GHeosMeeveblej
DeMeeskeÀe®³ee efJe®eejele ¬eÀebleer Peeueer Je lees MeebleleskeÀ[s PegkeÀuee.
 keÀefuebie ³eg×eves ÒeeHle ÒeosMee®³ee DeeOeejs c eew³e& meece´ep³eeuee mebHetCe& HetCe&lJe ÒeeHle Peeues.
 keÀefuebie ³eg×eveblej DeMeeskeÀe®es ceveHeefjJele&ve Peeu³eeveblej DeMeeskeÀe®eer o³ee, #ecee, Meebleer, DeeEnmee
³ee efJe®eejebJej Þe×e yemeueer.
 keÀefuebie ³eg×eveblej DeMeeskeÀeves ³eg×efveleer®e e HetCe&HeCes l³eeie kesÀuee.
 keÀefuebie ³eg×eveblej DeMeeskeÀeves efoefiJepe³eeSsJepeer Oece& efJepe³ee®es OeesjCe efmJekeÀejues.
4) mece´eì DeMeeskeÀe®ee Oece& : - ÒeejbYeer DeMeeskeÀ ne efMeJee®ee GHeemekeÀ neslee. Demes mHe<ìerkeÀjCe
keÀunCee®³ee jepel ejbefieCeer ³ee ûebLeele Deens. GHeiegHle ³ee yeew× efYe#etkeÀe®³ee Yesìerveblej DeMeeskeÀeves yeew×
Oecee&®eer oer#ee Iesleueer Je yeew× Oeccee®ee efmJekeÀej kesÀuee. yeew× Oeccee®³ee efmJekeÀejeveblej DeMeeskeÀe®³ee
Jew³eefkeÌlekeÀ Je ÒeMeemekeÀer³e peer Jeveele HeÀej ceesþe yeoue Peeuee. l³ee®ee peerJeve¬eÀce HetCe&HeCes yeoueuee. Je
lees pevekeÀu³eeCeekeÀ[s ue#e osJet ueeieuee.
DeMeeskeÀeuee mJeleb$e Oece& mLeeHeve keÀjeJe³ee®ee veJnlee. l³ee®eer Oece&mebkeÀuHevee yeew× Oecee&Hes#ee efYevve
veener. l³ ee®³ee Oece&mebkeÀuHevesle Deefnbmee, Yetleo³ee, Hejcemebefniees<ìeR®ee meceeJesMe Deens. l³ee®³ee efJe®eejmejCeer®ee Yej veweflekeÀ Dee®ejCeeJej Je Meg× ®eeefj$³eeJej
neslee.
mece´eì DeMeeskeÀe®³ee Oece&mebkeÀ uHevesle Keeueerue cetueYetle leÊJeeb®ee meceeJesMe neslee.
1) Debefnmes®es Heeueve keÀje.
2) keÀesCel³eener ÒeeCeercee$ee®eer efnbmee keÀ© vekeÀe.
3) ÒeeCeercee$eebJej o³ee keÀje.
4) mel³e yeesuee.
5) DeeF&-Je[erue Je Flej Je[erueOeeN³ee ceeCemeeb®eer mesJee keÀje.
6) yeew× efYe#et Je ye´eïeCeeme oeveOece& keÀje.
7) Meebleer, meb³ece Je efJeve³eMeeruelee F. iegCe Debieer yeeUiee.
8) jeie, ueesYe, celmej, J³eefYe®eej Fl³eeoerHeemetve otj jne.
9) DeveeLe DeHebie Je Je=×eb®es mebj#eCe keÀje.
10) HeefJe$e peerJeve peiee.
11) oeme mesJekeÀ ³eeb® ³eeMeer Òesceeves Jeeiee.
munotes.in

Page 9

ceew³e& keÀeueKeb[
9 DeMeeskeÀebveer DeeHeu³ee Oece&mebkeÀuHevesle Oece& mebefnmelkeÀcex F. iees<ìeRJej Yej efouee. lees l³ee®³ee Oecee&yeÎue cnCelees ceveg<³eeves HeeHeeHeemetve otj jneCes ,
Gllece keÀe³e& keÀjCes ne Keje Oece& nes³e. DeMeeskeÀe®³ee 12 J³ee efMeueeuesKeele DeeHeuee Oece& Je HejOece&
mebefnyeew× Oece& Òemeejemeeþer mece´eì DeMeeskeÀeves kesÀuesues keÀe³e& :
1) DeMeeskeÀeves mJele: yeew×Oece& e fmJekeÀejuee.
2) DeMeeskeÀeves mJele: yeew× Oecee&uee jepeeÞe³e efouee.
3) DeMeeskeÀeves MeemekeÀer³e ³eb$eCee yeew× Oecee&®³ee Òemeejemeeþer jeyeefJeueer.
4) DeMeeskeÀeves yeew× Oecee&uee je<ì^Oecee&®ee opee& efouee.
5) DeMeeskeÀeves yeew× Oecee&®³ee Òemeejemeeþer 'Oece&cenecee$e ' Je 'Oecee&³egkeÌle ' ³ee oesve mJeleb$e
DeefOekeÀeN³eeb®³ee efve³egkeÌl³ee kesÀu³ee.
6) DeMeeskeÀeveer l³ee®³ee ÒeMeemeveeleerue meJe&®e DeefOekeÀeN³eebveer yeew×Oecee&®ee Òemeej keÀjeJee DeMeer
jepee%eeHe$eele lejlego kesÀueer nesleer.
7) DeMeeske Àeves yeew× Oece& efmJekeÀeju³eeveblej mJele: Deefnbmes®ee DebieerkeÀej kesÀuee. ceebmeenje®ee l³eeie
kesÀuee. jepeojyeejele ceebmeenejeJej yeboer Ieeleueer. meece´ep³eele HeMeg -He#eeb®³ee nÊesJej yeboer
Ieeleueer.
8) DeMeeskeÀeves yeew× Oecee&®³ee Òemeeje meeþer efMeueeuesKe efvecee&Ce kesÀues. ³ee efMeueeuesKeebJej yeew×Oecee&®eer
efveleerleÊJes keÀesjueer Je ³ee®es Jee®eve Je Heeueve meece´ep³eeleerue Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeves keÀjeJes Demes
met®eefJeues.
9) DeMeeskeÀeves yeew× Oecee&®³ee Òemeeje®es keÀece meesHes JneJes cnCetve ®ewl³e Je efJenejs yeebOeueer.
10) DeMeeskeÀeves yeew× Oecee&leerue efYe#etb®³ee ce=l³etveblej l³eeb®³ee mce=leer peeie=le jneJ³ee cnCetve 84000
mlegHe yeebOeues.
11) DeMeeskeÀeves yeew× Oecee&®ee Òemeej osMeeyeensj JneJee cnCetve cegueiee c enWê Je cegueieer mebIeefce$ee ³ee
oesIeebvee ÞeeruebkesÀuee HeeþefJeues.
12) DeMeeskeÀeves ye´ïeosMe, ®eerve, peHeeve, efmejer³ee, FefpeHle, ÞeeruebkeÀe, ûeerme ³ee osMeele DeeHeu³ee
ÒeefleefveOeerceeHe&Àle yeew× Oecee&®ee Òemeej kesÀuee.
DeMeeskeÀe®³ee Oeeef ce&keÀ OeesjCee®es HeefjCeece : -
1) yeew× Oecee&®ee Òemeej Yeejle Je Yeejleeyeensj Peeuee.
2) yeew×Oecee&uee jepeeÞe³e efceUeu³eeves efnbot Je pewve Oecee&®es ueeskeÀ veejepe Peeues.
3) DeMeeskeÀeves yeew× Oecee&®ee efmJekeÀej kesÀu³eeveblej ³eg×efveleer®ee keÀe³ec e®ee l³eeie kesÀu³eeves ceew³e& ueogyeUs yeveues. munotes.in

Page 10

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
10 4) ceew³ee&ves yeew× Oecee&®³ee Òe®eejemeeþer ÒeMeemeve J³eJemLee jeyeefJeu³eeves Heg{s ceew³e& ÒeMeemevee®ee ojeje
keÀceer Peeuee.
5) ceew³ee¥®es meJe& GlHevve Oecee&®³ee keÀeceeJej Ke®e& nesJet ueeieues.
6) ®ewl³e, efJenej, mlegHe, mlebYe, F. iees<ìervee GÊespeve efceUeu³eeves efMeuHekeÀues®ee efJekeÀeme Peeuee.
1.3.5.2 3) DeMeeskeÀe®eer ÒeMeemeve J³eJemLee : -DeMeeskeÀeves DeeHeues efJeMeeue meece´ep³e
®eeueefJeC³eemeeþer DeeHeu³ee meece´ep³ee®es ÒeMeemevee®³ ee mees³eermeeþer SketÀCe mene efJeYeeie Hee[ues nesles.
1) cetue efJeYeeie (ceieOe) – jepeOeeveer HeeìueerHeg$e
2) efnbokegÀMe (Jee³eJ³e efJeYeeie) – jepeOeeveer efouueer
3) ceO³e efJeYeeie (DeJebleer, ceeUJee) – jepeOeeveer Gppewve
4) HetJe& efJeYeeie (keÀefuebie Òe osMe) – jepeOeeveer leesmeueer
5) oef#eCe efJeYeeie – jepeOeeveer megJeCe&ieerjer
6) HeefM®ece efJeYeeie – jepeOeeveer efiejerveiej
Òeeblee®es ÒecegKe jep³eHeeue nesles jep³eHeeueeb®³ee neleeKeeueer jepetkeÀ (efpeuneefOekeÀejer) ieesHe
(lenefmeueoej) ûeeefceCeer (ûeeceÒecegKe) ns DeefOekeÀejer Demele.
ÒeMeemeve J³eJemLes®ee ÒecegKe keWÀêefyebot mece´eì DeMeeskeÀ neslee. DeMeeskeÀeves meÊes®³ee efJe¬eWÀêerkeÀjCeemeeþer®e
Òeebleer³e ÒeMeemeve efvecee&Ce kesÀues nesles.
1.3.5.3 4) DeMeeskeÀe®eer ³eesi³elee : -
1) SkeÀ DeeoMe& jepee : - DeMeeskeÀ SkeÀ DeeoMe& jepee neslee. ueeskeÀkeÀu³eeCeekeÀ[s l³eebveer ue#e
efoues. ueeskeÀkeÀu³eeCeekeÀ[s ue#e HegjJesue Demes Meemeve osC³ee®ee Òe³elve l³ee®ee ueewkeÀerkeÀ Jee{efJeCeeje
neslee. Òepes®ee mesJekeÀ cnCetve®e meJe& jep emeÊee l³eebveer peveles®³ee keÀu³eeCeemeeþer jeyeJeerueer.
2) ke=ÀefleMeerue mece´eì : - DeMeeskeÀ ne ke=ÀefleMeerue mece´eì neslee keÀejCe l³eebveer pes Òepesmeeþer efve³ece
kesÀues nesles les l³eebveer mJele:ner DeeHeu³ee peerJeveele DeeCeues. l³eebveer mJele: ceebmeenej yebo kesÀuee, efMekeÀej
yebo kesÀueer, pevelesueener keÀjCes Yeeie Hee[ues. Òepesmeeþer pes keÀe³eos kesÀues les DeeHeCeeJejner yebOevekeÀejkeÀ
Deensle ns mHe<ì kesÀues. ³eeJe©ve®e lees ke=ÀefleMeerue mece´eì neslee ns mHe<ì nesles.
3) efJepeslee : -DeMeeskeÀ efJepeslee mece´eì neslee ns l³eebveer keÀefuebie efpebketÀve efme× kesÀues. keÀefuebie efJepe³eeves
ceew³ee¥®³ee meece´ep³eeuee HetCe&lJe ÒeeHle Peeues. lees GÊece mewefvekeÀ neslee lemee®e lees GÊece mesveeHeleer Je
³ees×ener nes lee. cnCetve®e YeejleeJej SkeÀ í$eer Deceue l³eeuee ÒemLeeefHele keÀjlee Deeuee. le#eefMeuee,
keÀeMceerj, keÀefueie ³eg× efpebketÀve DeeHeCe efJepeslee Deenesle ns l³eebveer mHe<ì kesÀues.
4) efJeÐee Je keÀues®ee DeeÞe³eoelee : -DeMeeskeÀ efJeÐee Je keÀue s®ee DeeÞe³eoelee neslee. ns l³eebveer
efvecee&Ce kesÀuesu³ee efMeueeuesKe, mlebYeuesKe Je mletHeebJe©ve mHe<ì nesles l³eebveer DeeHeu³ee jepeJeìerle munotes.in

Page 11

ceew³e& keÀeueKeb[
11 efJeÜeveevee Je yeew× Dee®ee³ee¥vee jepeeÞe³e efouee neslee. l³eecegUs lees efJeÐee Je keÀues®ee DeeÞe³eo elee neslee
ns mHe<ì nesles.
5) Oece&ÒemeejkeÀ : - yeew× Oecee&®ee efmJekeÀej kesÀu³eeveblej mece´eì DeMeeskeÀeves yeewOo Oecee&®³ee
Òemeejemeeþer peeleerves ue#e Ieeleues. l³eener Heg{s peeJetve ³ee Oecee&®³ee Òemeejemeeþer DeeHeueer cegueieer Je
cegueiee ³ee oesneWvee meesyele Iesleues ³ee J³eefleefjkeÌle ³ee Oecee&®³ee Òemeejemeeþer l³eebveer DeeHeueer
ÒeMeemeveJ³eJemLee jeyeefJeueer. ³eeJe©ve®e lees Þes<þ Òeefle®ee Oece&ÒemeejkeÀ neslee ns efme× nesles.
6) HejOece&meefnOecee&®ee efmJekeÀej kesÀuee Demeuee lejer l³eebveer Flej Oeeefce&³eebJej ne Oece& peyejomleervess ueeoC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee veener efkebÀJee l³eeb®³ee Oeeefce&keÀ mJeeleb$³eeJej yebOeves ueeoueer veener. ³eeJe©ve®e lees HejOece&meefnmece´eì neslee ns efme× nesles.
7) ceeveJepeeleer®ee ceeie&oMe&keÀ : - mece´eì DeMeeskeÀ HeÀkeÌle YeejleJeemeer³eebvee®e veJns lej mebHetCe&
ceeveJepeeleeruee ceeie&oMe&keÀ Deens. l³eebveer ceeveJeleeJeeoe®ee Hegj mkeÀej kesÀuee neslee. mJele:keÀ[s meJe& megKe
mees³eer Demetvener meeOeer jenCeer Je G®®e efJe®eejmejCeer ns peerJevemet$e l³eebveer DeebieerkeÀejues nesles. l³eebveer
Oeeefce&keÀ meefn³ee iees<ìeRvee cenÊJe efoues nesles. cnCetve®e lees mebHetCe& ceeveJepeeleer®ee ceeie&oMe&keÀ þjlees.
Hebef[le peJeenjueeue vesn©veer Yeejlee®ee MeesOe ³ee ûebLeele DeMeeskeÀeyeÎue Demes efueefnues Deens -
"DeMeeskeÀe®es ef MeueeuesKe, mlebYeuesKe ceeP³eeMeer megboj Yeeosleele keÀer, peer efJeYetleer mece´eì Demetvener mece´eì efkebÀJee jepeeHes#ee Þes<þ nesleer. "
Jner. S. efmceLe ³eebveer 'Early History of India' ³ee ûebL eele Demes cnìues Deens keÀer "DeMeeskeÀ
SkeÀe®e JesUer efYe#etner neslee Je jepeener neslee. "
Jner. S. efmceLe ³eebveer DeMeeskeÀe®³ee yeeyeleerle Demesner cnìues Deens keÀer, "DeMeeskeÀ ne GÊece ÒeMeemekeÀ
vemelee lej Deepe 2000 Je [e@. Sme. Sve. mesve ³eeb®³ee celes, "DeMeeskeÀ ne ®ebêiegHleemeejKee Heje¬eÀceer, mecegêiegHleemeejKee
De<ìHewueg Je DekeÀyejeÒeceeCes Oece&efve<þ neslee. "
S®e. peer. Jesume ³eebveer l³eeb®³ee Outline of Hi story ceO³es cnìues Deens - "Ashoka was
the greatest of the kings and that not because of the physical extent
of his empire extensive as it was, but because of his character as a
man, the ideas for which he stood and the principles by which he
governed. A s a king the ruled over the greatest empire known to
Indian History."
[e@. Deej. meer. cegpegceoej cnCeleele, "Ashoka is one of the most remarkable
Personalities in history of India. It is not every age it is not every
nation, that can produce a king of this type Ashoka still remains
without parallel in the history of world."
munotes.in

Page 12

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
12 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. mece´eì DeMeeskeÀe®³ee keÀejefkeÀoea®ee Dee{eJee I³ee.
1.4 ceew³e& ÒeMeemeve : -
Òee®eerve Yeejleer³e jepeJeìerleerue ceew³ee¥®es meece´ep³e yeuee{îe nesles. l³eeb®³ee jepeJeìerle Yeejleeleerue
oef#eCesleerue Je GÊejsleerue yeje®e ÒeosMe l³eeb®³ee DeceueeKeeueer neslee. keÀewefìu³ee®³ee ob[efveleer®ee ÒeYeeJe
ceew³ee¥®³ee ÒeMeemeveeJej neslee. ceew³ee¥®es ÒeMeemeve ns pejer jepekeWÀefêle Demeues lej er les pevekeÀu³eeCekeÀejer
nesles. les Del³eble Glke=À<ì Je keÀe³e&#ece nesles cnCetve®e ®ebêiegHle ceew³ee&ves Yeejleer³e ÒeMeemeve J³eJemLes®ee
Hee³ee Ieeleuee Demes cnìues peeles. ®ebêiegHle ceew³ee&®³ee ÒeMeemeve J³eJemLes®eer ceeefnleer ce@iesmLesv eerme®³ee
Fbef[keÀe Je keÀewefìue³ee®³ee DeLe&Meem$e ³ee ûebLeebceO³es GHeueyOe Deens.
ceew³ee¥®es ÒeMeemeve ns Heg{erue Yeeieele efJeYeeieues nesles.
1) keWÀefê³e ÒeMeemeve
2) Òeebleer³e ÒeMeemeve
3) veiej ÒeMeemeve
4) ûeece ÒeMeemeve
5) ue6) iegHle®ej Òe Meemeve
7) v³ee³eJ³eJemLee
8) cenmetue J³eJemLee
9) keÀeueJes Je HeeìyebOeejs efJeYeeie
10) ueeskeÀkeÀu³eeCe efJeYeeie
11) Oece&Heeue efJeYeeie
1.4. 1) keWÀefê³e ÒeMeemeve : -
1) jepee : - ceew³ee&®³ee keWÀefê³e ÒeMeemeve J³eJemLesleerue jepeHeo ns ÒecegKe Heo nesles. ³ee H eoekeÀ[s
meJe&meÊeeOeerMee®es DeefOekeÀej nesles. meece´ep³ee®³ee mejmesveeHeleer Heoe®es Je v³ee³eJ³eJemLes®³ee keWÀêefyebot®es
DeefOekeÀej l³ee®³eekeÀ[s®e nesles. meece´ep³eeleerue ©{er HejbHeje®eer Je cebef$eHeefjnesleer. D eLee&le jepee ne He´Meemevee®ee kesbÀo´efyebot neslee.
jepeHeoeJej DemeCeeN³ee J³ekeÌleeruee Heg{erue ÒekeÀej®eer keÀle&J³e Heej Hee[eJeer ueeiele nesleer.
 peveles®es mebj#eCe keÀjCes.
 meece´ep³eele Meeblelee Je megJ³eJemLee ÒemLeeefHele keÀjCes.
 peveles®³ ee megKeer Je mece=× peerJeve peieC³eeme neleYeej ueeJeCes.
 ÒeMeemeveeleerue cegK³e DeefOekeÀeN³eeb®³ee efve³egkeÌl³ee keÀjCes. munotes.in

Page 13

ceew³e& keÀeueKeb[
13  DeLe&Keel³ee®³ee efnMesyeekeÀ[s HeenCes.
 HejkeÀer³e osMeele jepeotle HeeþefJeC³ee®eer J³eJemLee HeenCes.
 ogmeN³ee osMeeletve Dee uesu³ee jepeotleeb®³ee Yesìerieeþer IesCes.
 nsjKeel³eeceeHe&Àle meece´ep³eebleie&le Je meece´ep³eyee¿e neue®eeueerb®eer ceeefnleer efceUefJeCes.
 MeemeveefJe ³eg×Òemebieer mewv³eeb®es vesle=ÊJe keÀjCes.
 mewv³e j®evee, mewv³e Òee fMe#eCe Je meece´ep³e mebj#eCeekeÀ[s ue#e osCes.
ceew³e& keÀeueKeb[eleerue keWÀefê³e ÒeMeemeveeleerue jepeHeo ns pejer Deefve³ebef$ele Je meÊeekeWÀefê³e Demeues lejer les
efnbotOece& Je efveleerMeem$ee ÒeceeCes nesles pevekeÀu³eeCekeÀejer nesles.
2) cebef$ eHeefjceew³ee¥®³ee keWÀefê³e ÒeMeemeveeleerue ogmeje cenÊJeHetCe& IeìkeÀ cnCepes cebef$eHeefjkeWÀêmLeeveer Demeues lejer ns Heo mebHetCe& meece´ep³eekeÀ[s ue#e osJet MekeÀle veJnles cnCetve®e jepeHeoe®³ee
ceoleermeeþer ceew³e& ÒeMeemeveele cebef$eHeefjcebef$eHeefjDemele l³ee J³ekeÌleer DevegYeJeer efJeÜeve Je ÒeMeemevee® es %eeve DemeCeeN³ee Demele.
 meece´ep³ee®es OeesjCe DeeKeCes.
 ue meece´ep³ee®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³ee&®es efve³eespeve keÀjCes Je ³ee meboYee&le
³eespevee DeeKeCes.
Jejerue ÒekeÀej ®eer keÀeces cebef$eHeefjceew³ee¥®³ee ceb$eerHeefjDe) ceb$eer Je Hegjesefnle : - ner oesvner Heos ceew³ee¥®³ee keÀeueKeb[ele ®eeCe eke̳eekeÀ[s nesleer. Hejje<ì^
OeesjCe, nsjeb®eer efve³egkeÌleer, Deeceel³ee®eer efveJe[ ner keÀeces ³ee HeoeJej DemeCeeN³ee J³ekeÌleeruee keÀjeJeer
ueeiele nesleer.
ye) meceenlee& : -ns Heo cenmetue J³eJemLesMeer mebyebefOele nesles cenmetue pecee keÀjC³e e®es keÀece ³ee
ceb$³eekeÀ[s nesles. l³ee®³ee ceoleerme uegjeO³e#e, MegukeÀeO³e#e, efmeleeO³e#e, HeesleeO³e#e ns DeefOekeÀejer
Demele.
keÀ) meefvveOeelee : - ns Heo DeeefLe&keÀ J³eJenejeMeer mebyebOeerle nesles. meece´ep³ee®es DeboepeHe$ekeÀ le³eej
keÀjCes, Dee³e Je J³e³e®³ee veeWoer þsJeCes ner keÀeces l³eeuee mJele: keÀjeJeer ueeiele nesleer. ³ee keÀeceer l³eeme
ceoleveerme mene³³ekeÀ Demele.
munotes.in

Page 14

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
14 [) mesveeHeleer : -ns Heo ueueGodYeJeueer nesleer l³eeletve ns Heo efvecee&Ce keÀjC³eele Deeues. ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeje J³ekeÌleer
³eg×Meem$eele efveHegCe Demes. Mem$eem$e eb®eer l³eeuee ®eebieueer ceeefnleer nesleer. jepekeÀejCeele Je
³eg×Meem$eele ceglmeoer DemeCeeN³ee J³ekeÌleer®eer ³ee HeoeJej efve³egkeÌleer kesÀueer peele nesleer. jepee%esvegmeej
meece´ep³e mebj#eCe, meece´ep³eJee{ Je mewv³eJ³eJemLeeHeve Fl³eeoer keÀe ces l³eeuee keÀjeJeer ueeiele nesleer.
F) keÀcee¥lekeÀ : -ns Heo meece´ep³eeleerue Mesleer, pebieue, KeeCeer, GÐeesieOebos ³ee keÀecekeÀepeeMeer mebyebefOele
nesles. ³ee keÀecekeÀepee®es J³eJemLeeHeve Je osKejsKe þsJeC³ee®es keÀece ³ee ceb$³eekeÀ[s nesles.
®e) ÒeMemlee : -ns Heo meece´ep³eeleerue DeefYeuesKeeieejeMeer mebyebefOele nesles. meece´ep³eeleerue meJe&®e
efJeYeeieeleerue keÀeieoHe$e megJ³eJeefmLele þsJeC³ee®es keÀece ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee ceb$³eeuee keÀjeJes
ueeiele Demes. ³ee DeefYeuesK eeieejele pes JesieJesieUs oeueve nesles l³eebvee 'De#eHeìue ' Demes cnìues peele
nesles.
í) DebleHeeue : -ns Heo meece´ep³e meercee mebj#eCeeMeer mebyebefOele Demetve ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeje pees
ceb$eer neslee l³eeuee HejkeÀer³e Dee¬eÀceeCeeHeemetve D eeHeu³ee meece´ep³ee®³ee meercee megjef#ele keÀMee jeKelee
³esleerue ³ee®eer peyeeyeoejer meebYeeUeJeer ueeiele nesleer.
pe) ogie&Heeue : -ns Heo jepeÒemeeo Je jepeHeefjJeej ³eeb®³ee efveJeemeer J³eJemLeeHeveeMeer mebyebefOele nesles.
jepee Je l³ee®ee Heef jJeej ogie& -Òemeeoele jenle Demes. cnCetve®e ³ee Heoeuee ogie&Heeue Demes veeJe osC³eele
Deeues. jepeHeefjJeeje®es j#eCe Je J³eJemLeeHeve ner cenÊJee®eer oesve keÀeces ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleeruee keÀjeJeer ueeiele nesleer. l³ee®³ee ceole erme Flej ceoleveerme Demele.
Pe) vee³ekeÀ : - ns Heo mewv³eJ³eJemLesMeer mebyeefOele Demetve ³ee HeoeJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee
mewv³eeb®³ee neue®eeueeRJej ue#e þsJeCes Je mewv³eeb®³ee íeJeC³eeb®eer J³eJemLee HeneCes ner keÀeces keÀjeJeer ueeiele
nesleer.
ve) DeevleJe&efMekeÀ : - ns Heo jepee®³ee Mejerjj#ekeÀ oueeMeer mebyeefOele Demetve ³ee HeoeJej keÀece
keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee jepemebj#eCee®eer efJeMesì) Heewj : - ns Heo meece´ep³eeleerue veiejeb®e s ÒecegKe cnCetve pes J³ekeÌleer keÀece keÀjle nesles. l³ee
ÒecegKeHeoeMeer mebyeefOele Deens. ³ee HeoeJej keÀece HeenCeeN³ee J³ekeÌleer l³ee MeemeveJ³eJemLes®³ee ÒecegKe Je
meJeex®®eDeefOekeÀejer Demele. l³eebvee veiej J³eJemLeeHevee®es keÀece HeneJes ueeiele Demes.
þ) Deeceel³e : - ns Heo meece´ep³e efveCe&³e DebceueyepeeJeCeerMeer mebyeefOele Demetve ³ee HeoeJej
jepeJ³eJenejle%e Je v³eeveefveHegCe J³ekeÌleeR®eer efve³egkeÌleer kesÀueer peele nesleer. Deeceel³eHeoeJej keÀece
keÀjCeeN³ee ueeskeÀeb®eer H eg{s ÒeebleeefOekeÀejer, jep³eÒeefleefveOeer cnCetve efve³egkeÌleer kesÀueer peele nesleer.
Ce) DeO³e#e : -ns Heo ÒeMeemeve ÒecegKe HeoeMeer mebyeefOele Demetve Deepe®³ee Meemeve J³eJemLesleerue
meef®eJeHeoeMeer ns Heo efceUles petUles Deens. ³ee HeoeJej k eÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee ÒeMeemeve meg³eesi³e
He×leerves ®eeueJeeJes ueeiele Demes.
munotes.in

Page 15

ceew³e& keÀeueKeb[
15 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ceew³ee&®³ee keWÀefê³e ÒeMeemevee®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
1.4.2) Òeebleer³e ÒeMeemeve : - ceew³ee&®³ee ÒeMeemeve J³eJemLesleerue ogmeje cenÊJeHetCe& efJeYeeie cnCepes
Òeebleer³e ÒeMeemeve nes³e. ceew³ee¥®es meece´ep³e yeuee{îe Je efJeMeeue nesles. cnCetve®e ceew³ee¥ves DeeHeu³ee meece´ep³e
J³eJemLeeHevee®³ee mees³eermeeþer Òeebleer³e ÒeMeemeve efvecee&Ce kesÀues nesles. Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue pees ÒecegKe
DeefOekeÀejer Demes l³eeuee ÒeebleeefOekeÀejer Demes cnìues peele Demes ÒeebleeefOekeÀejer cnCetve Meke̳elees
jepeIejeC³eeleerue ueeskeÀeb®eer®e efve³egkeÌleer kesÀueer peele Demes mece´eì DeMeeskeÀe®³ee efMeueeuesKeele ceew ³ee&®³ee
Òeebleer³e ÒeMeemeve J³eJemLes®eer ceeefnleer Dee{Utve Deeueer Deens.
ceew³ee&veer DeeHeu³ee keÀejefkeÀoer&le meece´ep³e J³eJemLeeHeveemeeþer DeeHeu³ee meece´ep³ee®es SketÀCe Hee®e Yeeieele
efJeYeepeve kesÀues nesles. ³ee Òeebleer³e Hee®e Yeeiee® eer ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes Deens.
De) ie=njep³e : - ceew³ee¥®³ee Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue ie=njep³e ne SkeÀ Òeeble Demetve ³ee Òeeblee®eer
jepeOeeveer HeeìueerHeg$e nesleer. ³ee Òeebleele ceieOe Je l³ee®³ee meYeesJeleeue®³ee ÒeosMee®ee meceeJesMe neslees.
ye) GÊejeHeLe : - ceeww³ee¥®³ee Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue GllejeHeLe ne ogmeje cenÊJeHetCe& Yeeie Demetve
³ee Òeeblee®eer metJeCe&efiejer ner jepeOeeveer nesleer. ³ee Òeebleele Jee³eJ³ekeÀ[erue mejnÎer®³ee meJe& ÒeosMee®ee
meceeJesMe neslees.
keÀ) oef#eCeHeLe : - ceew³ee¥®³ee Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue oef#eCeHeLe ne eflemeje cenÊJeHetCe& Yeeie Demetve ³ee
Òeeblee®eer megJeCe&efiejer ner jepeOeeveer nesleer. ³ee Òeebleele efkebO³e HeJe&lee®³ee oef#eCeskeÀ[erue meJe& ÒeosMee®ee
meceeJesMe neslees .
[) DeJebleerje<ì^ : - ceew³ee¥®³ee Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue DeJebleerje<ì^ ne ®eewLee cenÊJeHetCe& Yeeie Demetve ³ee
Òeeblee®eer Gpewve ner jepeOeeveer nesleer. ³ee Òeebleele iegpejeLe, keÀeþsJee[, jep³emLeeve Je ceeUJee ³ee
ÒeosMeeb®ee meceeJesMe Deen s.
F) megje<ì^ ö ceew³ee&®³ee Òeebleer³e ÒeMeemeveeleerue megje<ì^ ne Hee®eJee cenÊJeHetCe& Yeeie Demetve ³ee Òeeblee®eer
jepeOeeveer efiejveej nesleer.
Òeeblee®ee keÀejYeej HeenCeeje ÒeebleeefOeHeleer DeLeJee ÒeebleeefOekeÀejer Demes. l³ee®³ee ceoleerme ceneYeeie,
jppetkeÀ, ÒeeosefMekeÀ ns Flej DeefOekeÀejer Demele. ³ee J³eefleefjkeÌle ÒeebeflekeÀ ÒeMeemeveemeeþer mJeleb$e
ceb$eerHeefjDeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ceew³ee&®³ee Òeebleer³e ÒeMeemevee®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
1.4.3) veiej ÒeMeemeve : - ceew³ee¥®³ee ÒeMeemeve J³eJemLesleerue eflemeje cenÊJeHetCe& efJeYeeie cnCepes
veiej ÒeMeemeve nes³e. ceew³ee¥®³ee veiej ÒeMeemevee®eer ceeefnleer Dee³e& ®eeCeke̳e Je ce@ iesmLesveerme ³eebveer efuentve
þsJeueer Deens. ceew³ee¥veer veiej ÒeMeemeve J³eJemLeeHeve efvecee&Ce keÀ©ve leer mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee neleele
efoueer nesleer. veiej ÒeMeemeve meg$eyeg× Je megefve³eesefpele nesles.
munotes.in

Page 16

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
16 veiejeO³e#e : - veiej Je veiejÒece gKe cnCetve veiejeO³e#e keÀece Heenle Demes. lees veiej ÒeMeemevee®eener
ÒecegKe Demes l³ee®³ee ceoleerme veiejmesJekeÀ Demele. veieje®ee keÀe³e&Yeej Heg{erue meefcel³eebÜejs ®eeueJeuee
peele Demes.
De) GÐeesie Je efMeuHekeÀuee meefceleer : - ceew³ee&®³ee veiej ÒeMeemeveeleerue ³ee meefcel³ee Demetve ³ee
meefcel³eebvee veiejeleerue GÐeesieOebos, nmleesÐeesie Je efMeuHekeÀuee J³eJemee³eeJej osKejsKe þsJeeJeer ueeiele
nesleer. ³ee meefcel³ee GÐeesieeletve opexoej GlHeeove nesles keÀer veener, keÀeceieejebve e ³eesi³e Jesleve efoues peeles
keÀer veener ³eekeÀ[s ue#e osle Demele.
ye) peveieCevee meefceleer : - ceew³ee¥®³ee veiej ÒeMeemeveeleerue ner SkeÀ meefceleer Demetve ³ee meefceleeruee
pevce-ce=l³et®eer veeWo þsJeCes, veieje®³ee ueeskeÀmebK³es®eer ieCevee keÀjCes ner keÀeces keÀjeJeer ueeiele nesleer.
keÀ) JeeefCep³e meefceleer : - ceew³ee&®³ee veiej ÒeMeemeveeleerue J³eeHeej IeìkeÀebMeer mebyebefOele DemeCeejer ner
meefceleer Demetve ³ee meefceleeruee veiejeleerue efJe¬eÀer J³eJemLee ³eesi³e Deens keÀer vee ner meg³eesi³e Jepeve ceeHeeb®ee
JeeHej nesle Deens keÀer veener ³ee keÀeceebkeÀ[s ue#e ÐeeJes ueeiele nesles.
[) keÀj meefceleer : - ceew³ee¥®³ee veiej ÒeMeemeveeleerue keÀj ÒeCeeueerMeer mebyeefOele DemeCeejer ner meefceleer
Demetve ³ee meefceleeruee veie jeleerue ceeuee®³ee Kejsoer -efJe¬eÀerJej keÀj DeekeÀejC³ee®ee DeefOekeÀej neslee.
F) GlHeeefole ceeue meefceleer : - ceew³ee¥®³ee veiej ÒeMeemeveeleerue GlHeeefole ceeueeJej osKejsKe
þsJeC³ee®³ee GÎsMeeves ner meefceleer efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer neslee r. ³ee meefceleer®es GlHeeove Je efJe¬eÀer ³eeb®es
efve³eceve keÀjCes ns cenÊJeHetCe& keÀece nesles.
He) efJeosMeer veeieefjkeÀebmeeþer meefceleer : - ceew³ee¥®³ee veiejÒeMeemeveeleerue ner SkeÀ cenÊJeHetCe& meefceleer
Demetve ³ee meefceleeruee efJeosMeer jepeotle, efJeosMeer J³eeHeejer ³eeb®³ee efveJeemee®eer, Yeespevee®eer Je
DeeojefleL³ee®eer mees³e keÀjC³ee®es keÀece keÀjeJes ueeiele nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ceew³ee&®³ee veiej ÒeMeemevee®eer ceeefnleer peeCetve I³ee.
1.4.4) ûeece ÒeMeemeve :- ceew³e& ÒeMeemeveeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes ûeece ÒeMeemeve nes³e.
ceew³ee¥®³ee ÒeMeemeveele Kes[îeeuee cenÊJee®es mLeeve nesles. Kes[îee®³ee ÒecegKeeuee ûeeefcekeÀ Demes
cnìuespeele nesles. DevegYeJeer J³ekeÌleerkeÀ[s ns Heo efoues peele Dem es. ûeeefcekeÀ®³ee ceoleeruee ûeecemeYee
nesleer. Kes[îee®³ee ÒeMeemeveemeeþer ûeecemeYesuee YejHetj DeefOekeÀej nesles. MeemeveekeÀ[tve ³esCeejs Devegoeve
Je ûeeceeletve efceUCeeN³ee GlHevveeletve ûeecee®ee efJekeÀeme kesÀuee peele Demes.
5) ueneslee. ceew³ee¥ves pes efJeMeeue meece´ep³e efvecee&Ce kesÀues, Jee{efJeues, efìkeÀefJeues les kesÀJeU megefve³eesefpele
ueueSketÀCe mene meefcel³ee nesl³ee Je Òel³eskeÀ meefceleerle Hee®e meom³e nesles.
munotes.in

Page 17

ceew³e& keÀeueKeb[
17 De) Hee³eoU meefceleer : - ceew³ee¥®³ee Hee³eoUele 6 ue#e Hee³eoU nesles. Hee³eoUeleerue mewefvebkeÀepeJeU
Yeeuee, leueJeej, Oeveg<³eyeeCe ner nl³eejs nesleer. ³ee meefceleeruee mewv³e Yejleer keÀjCes, mewv³eeb®³ee
KeeC³ee®eer J³eJemLee keÀjCes, mewv³eevee Mem$eem$es HegjefJeCes ner keÀeces keÀjeJeer ueeiele nesleer.
ye) Iees[oU meefceleer : - ceew³ee¥®³ee Iees[oUele 30,000 Iees[s nesles lesJe{îee®e mebK³es®es Iees[smJeej
nesles. leueJeej, {eue, Yeeues ner l³eeb®³eekeÀ[s nl³eejs Demele. mewv³eeb®eer efveJe [, Iees[îeeb®eer efveJe[,
Iees[îeeb®eer efveiee, Iees[mJeejebvee ÒeefMe#eCe Fl³eeoer keÀeces ³ee meefceleeruee keÀjeJeer ueeiele nesleer.
keÀ) nÊeeroU meefceleer : - ceew³ee¥®³ee nÊeeroUele 3,000 nÊeer nesles. jepee Je veeceebefkeÀle ³ees×s
³eg×Òemebieer n ÊeeroUe®ee JeeHej keÀjle Demele. ³eg× meeefnl³ee®³ee JeenlegkeÀermeeþer nÊeer®ee JeeHej kesÀuee
peele Demes nÊeeR®eer efveiee jeKeCes, nÊeeRvee ÒeefMe#eCe osCes ns keÀece ³ee meefceleeruee keÀjeJes ueeiele Demes.
[) jLeoU meefceleer : - ceew³ee¥®³ee jLeoUe le 8,000 jLe nesles. jLeeb®ee JeeHej ³eg×Òemebieer
jepeIejeC³eeleerue Òeefleef<þle ³ees×s keÀjle Demele. jLe megJ³eJeefmLele þsJeCes, jLe meJe& Mem$eeefveMeer
megmep³e þsJeCes ner keÀeces ³ee meefceleeruee keÀjeJeer ueeiele Demele.
F) veeefJekeÀoue meefc eleer :- ceew³e& ÒeMeemeveeves veewoueekeÀ[s ue#e HegjefJeues nesles. ³eg×Òemebieer veÐee
Deesueeb[C³eemeeþer Deejceej ueeiele Demes cnCetve®e ceew³ee&ves veewkeÀe Je penepe yeebOeues nesles. veÐee Je
mecegêefkeÀveejs ³eeb®es mebj#eCe keÀjC³ee®eer peyeey eoejer ³ee efJeYeeieekeÀ[s nesleer.
He) jmeo efJeYeeie : - ceew³ee¥®³ee ueefJeYeeie efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuee neslee. Yeespeve J³eJemLes J³eefleefjkeÌle ³ee efJeYeeieekeÀ[s mewv³eeve e
JewÐekeÀer³e J³eJemLee HegjefJeCes, mewefvekeÀebvee Mem$eem$es HegjefJeCes ns ner keÀece nesles.
ceew³ee¥®es ueGYeejuesu³ee yeuee{îe meece´ep³eeJ e©ve mHe<ì Peeues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ceew³ee&®³ee ue6) iegHle®ej efJeYeeie : - ceew³ee¥®³ee ÒeMeemeveeleerue iegHle®ej efJeYeeie ne Del³eble cenÊJee®ee efJeYeeie
neslee meece´ep³eeleerue F lLebYetle yeelec³ee keÀe{tve jepeeuee HegjefJeCes ns ³ee efJeYeeiee®es cenÊJeHetCe& keÀece nesles.
jepeefve<þ ÒeeceeefCekeÀ Je keÀe³e&#ece J³ekeÌleeR®eer efveJe[ ³ee efJeYeeiee®³ee keÀeceemeeþer kesÀueer peele Demes. ns
ueeskeÀ jepeefve<þ Demeu³eeves ³ee ueeskeÀebvee jepeie=nele kesÀJnener ÒeJesMe efceUle Demes. Me$egb®³ee
neue®eeueeRJej ue#e, DeefOekeÀeN³eeb®³ee Jele&CetkeÀerJej osKejsKe Je HejkeÀer³eeb®³ee JeemleJ³ee®eer ceeefnleer
jepeeuee Heesn®eefJeCes ner keÀecesner ³ee efJeYeeieeuee keÀjeJeer ueei ele nesleer.
7) v³ee³eJ³eJemLee : - ceew³e& ÒeMeemeveeleerue v³ee³eJ³eJemLee ne IeìkeÀ v³ee³eoeveeMeer mebyebefOele neslee.
jepee ne ³ee ÒeMeemeve J³eJemLesle meJeex®®e v³ee³eeOeerMe Demes Debeflece v³ee³eeue³eerve efveCe&³e ne jepee®ee
Demes. meJe&®e v³ee ³eeue³eerve efveJee[îee®es keÀece jepeeuee HeneCes Meke̳e vemeu³eeves v³ee³eJ³eJemLesmeeþer
DeveskeÀ ceoleveerme v³ee³eeOeerMeeb®³ee efve³egkeÌl³ee keÀjC³eele Deeu³ee nesl³ee. v³ee³eJ³eJemLesmeeþer ceew³ee¥ves
DeeHeu³ee meece´ep³eele efoJeeCeer Je HeÀewp eoejer v³ee³eeue³es, efvecee&Ce kesÀueer nesleer. ³ee oesve cenÊJeHetCe&
v³ee³eeue³eebJ³eefleefjkeÌle Oece&Meem$eer³e v³ee³eeue³es Je kebÀþMeesOeve v³ee³eeue³es DeefmleÊJeele nesleer. Kes[îeele
ûeecev³ee³eeue³es DeefmleÊJeele nesleer. ©{er, HebjHeje, meb kesÀle ³ee DevegjesOeeves v³ee³eoevee®es keÀece Heej munotes.in

Page 18

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
18 Hee[ues peele nesles. ³ee keÀeUKeb[ele efMe#es®es mJe©He keÀþesj nesles. neleHee³e lees[Ces, ®esnje efJeêgHe
keÀjCes, HeÀìkesÀ ceejCes ³ee meejK³ee efMe#ee kesÀu³ee peele nesl³ee. DeMeeskeÀe®³ee keÀejk eÀeroeale ³ee efMe#es®es
mJe©He meewc³e Peeues nesles.
8) cenmetue J³eJemLee : -ceew³e& ÒeMeemeveeleerue cenmetue J³eJemLee keÀe³e&#ece nesleer. ³ee J³eJemLes®³ee
efve³eespeveemeeþer Dee³e& ®eeCeke̳ee®eer ceew³ee¥vee ceole Peeueer nesleer. keÀesCel³eener m eece´ep³ee®es GlHevvee®es
cenÊJeHetCe& meeOeve ns cenmetue Demeles ³ee®eer peeCeerJe ceew³ee¥vee nesleer. Meslemeeje, JevekeÀj, efHebpekeÀj
mesveeYekeÌlecekeÀj ³ee keÀjeletve cenmetue pecee kesÀuee peele neslee.
³ee J³eefleefjkeÌle Jemletb®³ee Kejsoer -efJeef¬eÀJejerue keÀj, DeyekeÀejer keÀj, Jemletb®³ee Dee³eele efve³ee&le
ceeueeJejerue keÀj, ®eekeÀHeÆer, J³eJemee³e keÀj, yeepeejkeÀj, HeeCeerHeÆerkeÀj, Hetue keÀj, ÐeglekeÀj, Fl³eeoer
keÀj ceew³e meece´ep³eele DeekeÀejues peele nesles.
Keb[Ceer, vepejeCes, m ejkeÀejer peefceveer, pebieues, meeOevemebHeÊeer, iegHleOeve, KeeCeer Deeoerceeiee&ves
meece´ep³eeuee GlHevve efceUle Demes. ceew³ee&keÀeueKeb[eleerue cenmetue J³eJemLee keÀe³e&#ece Demeu³eeves
meece´ep³ee®es GlHevve melele Jee{le nesles meJe&$e DemeCeeje r mece=×er ns l³ee®es GÊece GoenjCe Deens.
9) keÀeueJes HeeìyebOeejs efJeYeeie : - ceew³e& ÒeMeemeveeleerue keÀeueJes HeeìyebOeejs efJeYeeiee®eer efveefce&leer ner
Mesleeruee HeeCeerHegjJeþe JneJee ³ee GÎsMeeves Peeueer nesleer. ³ee GÎsMeeuee Devegmeªve ³e e efJeYeeieeves
Mesleermeeþer keÀeueJes Je HeeìyebOeejs lemes®e efJeefnjer leueeJe efvecee&Ce kesÀues nesles. ³ee efJeYeeieeme MeemeveekeÀ[tv e
DeeefLe&keÀ ceole efceUle Demes.
10) ueeskeÀkeÀu³eeCe efJeYeeie : -ceew³e& ÒeMeemeveele peveefnlee®eer keÀeces keÀ jC³eemeeþer ueeskeÀkeÀu³eeCe
efJeYeeie efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuee neslee. oUCeJeUCe megefJeOee, oJeeKeeves, Oece&MeeUe efveefce&leer ner ³ee
efJeYeeiee®eer cegK³e keÀeces nesleer.
11) Oece&Heeue efJeYeeie : -ceew³e& jepeJeìerle DeMeeskeÀe®³ee keÀejkeÀero eale ³ee efJeYeeiee®eer efveefce&leer
keÀjC³eele Deeueer nesleer. peveles®³ee De[erDe[®eCeer mecepetve IesCes, l³eeb®³ee De[®eCeer otj keÀjC³eemeeþer
l³eebvee ceole keÀjCes, Oecee&®³ee efMekeÀJeCeerÒeceeCes l³eeb®³eekeÀ[tve Dee®ejCe keÀ©ve IesCes ner cenÊ Jee®eer keÀeces
³ee efJeYeeieeuee keÀjeJeer ueeiele nesleer.
1.5 meejebMe
ceew³ee¥®eer ÒeMeemeve J³eJemlee keÀe³e&#ece nesleer ceew³ee¥veer ³ee ÒeMeemeve J³eJemLes®³ee ceeO³eceeletve
keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer mebkeÀuHevee jeyeefJeueer. Dee³e&®eeCeke̳ ee®³ee DeLe&Meem$eer³e celeeÒeceeCes®e ceew³ee¥veer
ÒeMeemeve J³eJemLee efvecee&Ce kesÀu³eeves ner ÒeMeemeve J³eJemLeelee megefve³eesefpele Je meg$eye× þjueer.
Hegjesieeceer Je pevekeÀu³eeCekeÀejer ÒeMeemeveJ³eJemLee þjueer.
1.6 ÒeMve
1. ceew³e& meece´ep ³e mebmLeeHekeÀ ³ee veel³eeves ®ebêiegHle ceew³ee&®eer ³eesi³elee mHe<ì keÀje.
2. SkeÀ DeeoMe& jepekeÀlee& ³ee veel³eeves mece´eì DeMeeskeÀe®³ee keÀejefkeÀoea®ee Dee{eJee I³ee.
3. DeMeeskeÀe®³ee Oeeefce&keÀ keÀe³ee&®eer ceeefnleer De®etkeÀ efuene.
4. ceew³ee&®³ee ÒeMeemeve J³eJemLes®eer ceeefnleer Lees[ke̳eele efuene. munotes.in

Page 19

ceew³e& keÀeueKeb[
19 1.7 meboYe&
1. keÀesmebyeer [er.[er. He´e®eerve Yeejleer³e mebmke=Àleer JemeY³elee, [e³eceb[ He´keÀeMeve HegCes 2006.
2. Pee.[er.Sve. ceew³e&keÀeueerve jepemJe, [e³eceb[ ÒekeÀeMeve HegCes, 2006.
3. LeeHej jesceeruee (Deveg. efMejieeJekeÀj) DeMeeskeÀ DeeefCe ceew³ee&b®ee Nneme.
4. [e@. Deebyes[keÀj yeer.Deej. ke´Àebleer DeeefCe He´efle¬eÀebleer.
5. He´e.j.vee. iee³eOeveer, kesÀ.kesÀ.jengjkeÀj, He´e®eerve Yeejlee®ee meebmke=ÀleerkeÀ Fefleneme.
6. [e@. He´YeekeÀj osJe, He´e®eerve Yeejle.



munotes.in

Page 20

20 – 2
ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
F.me.Het. 185 les F.me. 320
IeìkeÀ j®evee:
2.0 GefÎ<ìîes
2.1 ÒemleeJevee
2.2 Megbie meÊee
2.3 Megbie meÊes®es GÊejeefOekeÀejer
2.4 kegÀMeeCe meÊee
2.5 meeleJeenvemeÊee
2.6 meeleJeenvekeÀeueerve m eeceeefpekeÀ peerJeve
2.7 meeleJeenve keÀeUeleerue DeeefLe&keÀ efmLeleer
2.8 meeleJeenvekeÀeUeleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer
2.9 meejebMe
2.10 ÒeMve
2.11 meboYe&
2.0 GefÎ<ìîes
 ceew³e& GÊej keÀeUeleerue Megbie, kegÀMeeCe meÊes®ee DeY³eeme keÀjCes.
 meeleJeenve keÀeUeleerue JesieJesieȳee jepekeÀl³ee¥®³ee keÀejkeÀeroea peeCetve IesCes.
 meeleJeenve keÀeUeleerue efJeefJeOeebieer HeefjefmLelet peeCetve IesCes.
2.1 ÒemleeJevee
ceew³e& keÀeueKeb[ele Yeejle jepekeÀer³e Je ÒeMeemekeÀer³e ¢<ìîee SkeÀí$eer Deceuee Keeueer neslee. ®ebêiegHle,
DeMeeskeÀ ³ee meejK³ee keÀle&glJeeve jepekeÀl³ee¥veer ³ee jepeJeìeruee JewYeJe mebHevve yeveJeues nesles. cee$e
l³eeb®³ee veblej®es jepekeÀlex ogye&ue Je DekeÀe³e&#ece efveIeeu³eeves ceew³e& meece´ep³eeuee Glejleer keÀUe ueeie ueer Je
³ee®e mebOeer®ee HeÀe³eoe IesTve HegkesÀueer. Heg{s oef#eCe -GÊej Yeejleele p³ee ceew³ees&Êej keÀeUeleerue meÊee efvecee&Ce Peeu³ee l³eeb®ee DeY³eeme
DeeHeCe ³ee Òek eÀjCeele keÀjCeej Deenesle. munotes.in

Page 21

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
21 2.2 Megbie meÊee
Megbie : - Megbie ns Òee®eerve ye´eïeCe JebMeer³e nesles. ³ee IejeC³ee®ee mebmLeeHekeÀ Hegye´eïeCe neslee. Megbie jepee®³ee veeJeele MesJeìer efce$e ner meb%ee Deens. ³eeJe©ve l es FjeCeer JebMee®es DemeeJesle
DemesDeveskeÀ FeflenemekeÀejebveer cele J³ekeÌle kesÀues Deens. leLeeefHe ns cele meJe&ceev³e veener. ceew³e&
jepeJeìer®³ee DeejbYeer®³ee keÀeUele ns ueeskeÀ efJeefoMee ³esLes jenle DemeeJesle Je les ceew³ee&®es Hegjesefnl e nesles.
cee$e mece´eì DeMeeskeÀeves yeew× Oece& efmJekeÀeju³eeveblej JewefokeÀ Oecee&®es Deveg³ee³eer DemeCeeN³ee ³ee ueeskeÀebvee
Meem$ee®ee l³eeie keÀjeJee ueeieuee Je Mem$e efmJekeÀejeJes ueeieues. cee$e ns ueeskeÀ ceew³ee¥®³ee ojyeejele
keÀe³ece je efnues. ceew³ee¥®³ee mewv³eele ns ueeskeÀ meJe&ÒeLece menYeeieer Peeues veblej DeeHeu³ee keÀleg&lJee®³ee
peesjeJej ceew³ee¥®³ee mewv³eele DeefOekeÀeje®³ee peeiee efceUefJeu³ee. Je ceew³ee&®³ee ojyeejele DeeHeues mJeleb$e
mLeeve efvecee&Ce kesÀues. ceew³e &meÊes®³ee GÊejeOee&le Megbie mesveeHeleerHeoeJej Heesnes®eues nesles.
mece´eì DeMeeskeÀe®³ee ce=l³etveblej ceew³ee&®eer meÊee keÀcekegÀJele nesC³eeme ÒeejbYe Peeuee. ³ee®e keÀeUele
HejkeÀer³e Dee¬eÀceCee®³ee ©Heeves YeejleeJej veJeerve mebkeÀì efvecee&Ce Peeues nesles. ceew³ee¥®ee MesJeì®ee jepee
ye=nêLe ne efJeueemeer Je DekeÀe³e&#ece neslee. DeeHeu³ee meÊesJej ³esCeeN³ee mebkeÀìeb®eer l³eeuee peeCe veJnleer.
De®eevekeÀ SkeÀ efoJeme HegDemeleevee l³ee®ee Ketve kesÀuee Je ceieOeeJejerue ceew³ee¥®eer meÊee ve<ì keÀ©ve Megbie IejeC³ee®eer mLeeHevee
kesÀueer.
HegkegÀìgbyeele Peeuee neslee. lees ngMeej neslee. lees ceew³ee&®ee mesveeHeleer Demeu³ee keÀejCes l³eeuee ceew³e&meÊes®eer HetCe&
ceeefnleer nesleer. MesJeì®ee ceew³e& mece´eì ye=nêLe ne DekeÀe³e&#ece Je efJeueemeer Deens. Òepes®³ee ceveeceO³es
l³ee®³eeyeÎue Demebl eeskeÀHeì efveleerves ye=nêLee®ee Ketve kesÀuee Je ceew³e& meÊee ve<ì keÀ©ve MegbiemeÊee ÒemLeeefHele kesÀueer. meÊee
ÒemLeeefHele kesÀu³eeveblej meJe&ÒeLece l³ee bves mewv³eeb®ee Heeefþbyee efceUefJeuee Je ³ee®e mewv³eeb®³ee ceoleerves l³eebveer
DeeHeues meece´ep³e efmLej kesÀues.
1) DeemeHeeme®³ee ÒeosMeebJej Je®e&mJe : -mece´eì DeMeeskeÀe®³ee ce=l³etveblej ceew³ee¥®eer keWÀefê³emeÊee
keÀcekegÀJele Peeueer nesleer. ³ee®e mebOeer®ee HeÀe³eoe IesTve ceieOe®³ee DeemeHeeme®³ee ÒeosMeeleerue ceeb[ueerkeÀ
jepes mJeleb$e Peeues nesles. ³ee mJeleb$e jepeebJej DeeHeues Je®e&mJe efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens Demes
HegDeeHeues ue#e keWÀefêle keÀ©ve ³ee jep³eebvee HejeYetle keÀ©ve ³ee jep³eebJej DeeHeues efve³eb$eCe ÒemLeeefHele
kesÀues.
2) efJeefoMee ³esLes ogmeN³ee jepeOeeveer®eer mLeeHevee : -ceieOee®³ ee DeemeHeeme®ee ÒeosMe Megbie meÊes®³ee
efve³eb$eCeeKeeueer Deeu³eeveblej HegjepeOeeveer®ee keÀejYeej DeeHeuee Heg$e Deefiveefce$e ³ee®³ee mJeeOeerve kesÀuee. ³ee J³eefl eefjkeÌle DeekeÀej -
DeJebleer®ee jep³ekeÀejYeejner l³ee®³eekeÀ[s meesHeefJeuee. l³ee®³ee ³ee OeesjCeecegUs ceieOee®³ee DeemeHeeme®³ee
ÒeosMeeJej Megbiee®es efve³eb$eCe ÒemLeeefHele Peeues.
3) efJeoYee&®³ee ÒeosMeeJej efve³eb$eCe : -ceieOee®³ee DeemeHeeme®³e e ÒeosMeeJej efve³eb$eCe ÒemLeeefHele
kesÀu³eeveblej HegDee¬eÀceCe keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. efJeoYee&Jej ye=nêLee®ee cesntCee ³e%emesve jep³e keÀjle neslee. munotes.in

Page 22

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
22 HeefjCeeceer l³ee®es Mebgieeyejesyej efJeleg<ì ³esCes Gef®ele nesles. HegcegueeJej cnCepes Deefiveefce$eeJej meesHeefJeueer. Deefiveefce$eeves ®eeCeke̳e efveleer®ee JeeHej keÀjle ³e%emesv e Je
l³ee®ee ®egueleYeeT ceeOeJemesve ³ee oesnesle mebIe³ee mebIeDeefiveefce$eeves efJeoY ee&®es jep³e ³ee oesve YeeJeeceO³es Jeeìtve efoues ³ee oesvner YeeJeeves Deefiveefce$ee®es
ceeb[efuekeÀlJe efmkekeÀejues. l³eecegUs efJeoYee&®ee ÒeosMe Megbie meÊes®³ee efve³eb$eCeeKeeueer Deeuee.
4) HeefM®eceskeÀ[erue ÒeosMeeJej efve³eb$eCe : - efJeoYee&® ³ee ÒeosMeeJej efve³eb$eCe ÒemLeeefHele Peeu³eeveblej
HegefpebkeÀC³eemeeþer ceesefnce neleer Iesleueer. ³ee ceesefncesle l³eebveer efme³eeue keÀesì He³e¥le®ee ÒeosMe leey³eele Iesle
HeefM®eceskeÀ[erue ÒeosMeebJej DeeHeues Je®e&mJe ÒemLeeefHele kesÀues. Je ³ee ceesefncesle ÒeeHle Peeuesues ÒeosMe
DeeHeu³ee Deeþ cegueebceO³es Jeeìtve ³ee ÒeosMeeb®eer peyeeyeoejer l³eeb®³eekeÀ[s meesHeefJeueer.
5) HeeìueerHeg$e ³esLes jepeOeeveer : - Heg³esLes Deeuee. Je HeeìueerHeg$e ns cegK³e jepeOeeveer®es efþkeÀeCe þsJetve ³ee efþkeÀeCeentve®e lees meece´ep³ee®ee
keÀejYeej Heent ueeieuee .
6) ûeerkeÀeb®³ee Dee¬eÀceCeeuee efJejesOe : - ceieOee®eer meÊee HegDeejbYeer keÀcepeesj Deens ³ee®eer peeCeerJe ûeerkeÀevee nesleer. cnCetve®e ûeerkeÀeveer ceeO³eefcekeÀe, (ef®elees[peJeU
Demeuesues Menj) meekesÀle (De³eesO³e) ³ee Menjebvee Jes{e efouee neslee. lemes®e iebiee -³ecegvee ogDeeye Je
HeeìueerHeg$e He³e¥le Oe[keÀ ceejueer nesleer. cee$e ³ee ûeerkeÀ Dee¬eÀcekeÀeb®ee Heg³eebvee Yeejleeletve yeensj HeeþefJeues nesle.
ûeerkeÀ Dee¬eÀcekeÀ keÀesCe nesles ³ee yeeyele FeflenemekeÀejebceO³es celeYeso Deensle. keÀeneR®³ee celes,
ef[cesefì^Deme®³ee vesle=ÊJeeves ûeerkeÀeves YeejleeJej Dee¬eÀceCe kesÀues nesles lej keÀener®³ee celes, efceve@[j®³ee
vesle=ÊJeeves ûeerkeÀ eves YeejleeJej Dee¬eÀceCe kesÀues. cee$e ³ee Dee¬eÀcekeÀeb®ee ceesþe HejeYeJe Hegneslee ns cee$e mel³e Deens. efoJ³eeJeoeve ne yeew× ûebLe Je efleyesìer FeflenemekeÀej leejeveeLe ³ee®³ee
FeflenemeeceOetve ³ee celeeuee DeeOeej efceU lees.
7) DeMJecesOe ³e%e : - HegkesÀu³eeveblej l³eebveer GÊej Je oef#eCe Yeejleeleerue keÀener ÒeosMeebJej efJepe³e efceUJeuee neslee. lemes®e
ceieOee®³ee DeemeHeeme®es ÒeosMe efp ebketÀve Hegvne ceieOee®es meece´ep³e yeueJeeve yeveefJeues nesles. lemes®e
DeeHeu³ee meÊesuee Þes<þ meÊesle®es mLeeve efceUJetve efoues nesles. lemes®e ûeerkeÀeb®³ee Dee¬eÀceeCeeuee ®eesKe
GÊej osle, l³eeb®³eeJej efJepe³e efceUJele l³eevee Yeejlee®³ee e fmecesHeueerkeÀ[s HeeþefJeues nesles ³ee meJe&
efJepe³ee®es ÒeleerkeÀ cnCetve l³eeves DeMJecesOe ³e%e kesÀuee neslee. keÀener efJe®eejJebleeb®³ee celes l³eebveer oesve
DeMJecesOe ³e%e kesÀues nesles. HegûebLeele Deens. De³eesO³e ³esLes Dee{Uuesu³ee efMeueeuesKeele Hegneslee Demee GuuesKe Deens.
8) JewefokeÀ Oecee&®ee HegjmkeÀlee& : - Mebgie ns meJe& ÒeLece ceew³e& meÊesle H egjesefnle nesles. JewefokeÀ Oecee&®es %eeve
osCes ns l³eeb®es keÀece nesles. cee$e DeMeeskeÀeves yeew× Oece& efmJekeÀeju³eeves JewefokeÀ %eeve osC³ee®es keÀe³e& l³eeb®es
Keb[erle Peeues. HeefjCeeceer les mewefvekeÀer J³eJemee³ekeÀ[s JeUues Je l³ee #es$ee le Òeieleer kesÀueer. l³ee®³ee®e
HewkeÀer Hegnesleer. cnCetve®e Heg

Page 23

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
23 kesÀuee. JewefokeÀ Oecee&leerue ³e%eer³e HejbHejs®es Hegve©ppeerJeve kesÀues. JewefokeÀ Oecee&leerue Dee®eej -efJe®eej
HejbHejevee cenÊJe efoues.
9) Heg1) mJeleb$e meÊee mebmLeeHekeÀ :- HegmeÊes®ee Hee³ee mJekeÀle&=lJee®³ee peesjeJej Ieeleuee neslee ³eeJe©ve®e lees mJeleb$e meÊee mebmLeeHekeÀ neslee ns
DeeHeCeeme ceev³e keÀjeJes ueeiesue.
2) GÊece mesveeHeleer : - HegmesveeHeleer yeveuee. l³eebves mesveeHeleer ³ee veel³eeves cenÊJeHettCe& keÀeceefiejer yepeeJeueer. veblej ceew³e&meÊes®³ee
keÀcepeesj HeefjefmLeleer®ee HeÀe³eoe Iesle l³eeb®eer jepeJeì GueLetve DeeHeueer mJeleb$e meÊee ÒemLeeefHele kesÀueer
³eeJe©ve®e lees GÊece mesveeHeleer neslee ns efme× nesles.
3) Þes<þ jepekeÀlee& : - ceieOeeJej Megbie jepekeÀl³ee&bveer 112 Je10 jepe keÀlex nesTve iesues. cee$e ³ee jepekeÀl³ee&HewkeÀer meJe&Þes<þ jepekeÀlee& cnCetve HegIesleues peeles. Mebgie IejeC³eeleerue jep³ekeÀl³ee&ceO³es meJee&efOekeÀ keÀeU meÊes®ee GHeYeesie HegIesleuee cnCepes He gmeece´ep³eefJemleej kesÀuee l³ee®e yejesyej ûeerkeÀeb®³ee Dee¬eÀceeCeeueener me[slees[ GÊej efoues l³eecegUs lees
Þes<þ jepekeÀlee& neslee ns efme× nesles.
4) GÊece meece´ep³e efJemleejkeÀ : - Hegl³eener HeueerkeÀ[s peeTve l³eeveer DeeHeues meece´ep³e Jee{efJeC³eemeeþer vesìeves Òe³elve kesÀues. l³eeves l³ee®³ee
keÀejefkeÀoeale ceieOe meece´ep³e e®³ee meercee HetJexuee ceieOeeHeemetve HeefM®ecesme efme³eeuekeÀesì He³e¥le Je GÊejsme
efnceeue³eeHeemetve oef#eCesme efJeoYee&He³e¥le efJemleeefjle kesÀu³ee nesl³ee. l³eecegUs lees GÊece
meece´ep³eefJemleejkeÀ neslee ns efme× nesles.
5) JewefokeÀ Oecee&® ee Hegve©ppeerJevekeÀlee& : - Heglees JewefokeÀ Oecee&®ee Deveg³ee³eer neslee. cnCetve®e ³ee Oecee&®es l³eebveer Hegve©ppeerJeve kesÀues. HegDeeHeu³ee jepeJeìerle JewefokeÀ Oec e&-HejbHeje -Dee®eej -efJe®eej ³e%eefJeOeer ³ee meJe& yeeyeeRvee DeeHeu³ee
jepeJeìerle cenÊJe efoues. HeefjCeeceer ne Oece& l³ee®³ee jepeJeìerle Jee{uee. l³eecegUs®e ³ee Oecee&uee cenÊJe
ÒeeHle Peeues.
HegkesÀues ³ee Heeþerceeies Oeee|cekeÀ keÀejCeeHes#ee jepekeÀer³e keÀejCe DemeeJeerle Demes cele megÒeefme×e FeflenemekeÀej
ìeve& ³eebveer J³ekeÌle kesÀues Deens.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. Heg2.3 Megbie meÊes®es GÊejeefOekeÀejer
Megbie meÊes®ee mebmLeeHekeÀ Je Megbie meÊesleerue meJe&Þes<þ jepekeÀlee& cnCetve HegHeg

Page 24

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
24 efJeoYee&leerue ÒeosMe efpebkeÀuee neslee. l³ee yeÎue®eer ceeefnleer GHeueyOe Deens. cee$e jepee cnCetve l³ee®³ee
keÀejkeÀeroeayeÎue®eer ceeefnleer GHeueyOe veener. l ³ee®³ee ce=l³etveblej l³ee®ee yebOet pes<þefce$e meÊesJej Deeuee
l³ee®³ee keÀejkeÀeroeale cenÊJee®³ee Ieìvee Ie[u³ee veenerle. l³ee®³ee ce=l³etveblej Deefiveefce$ee®ee cegueiee
Jemletefce$e meÊesJej Deeuee. lees Metj neslee l³eebveer DeeHeu³ee Deepeesyee®³ ee keÀejkeÀeroeale ûeerkeÀeb®ee HejeYeJe
kesÀuee neslee. cee$e l³eeyeÎue®eer peemle ceeefnleer GHeueyOe veener. l³ee®³ee keÀejkeÀeroeale cenÊJee®³ee Ieìvee
Ie[u³ee veenerle. ³ee leerve jepekeÀl³ee& J³eefleefjkeÌle ³ee IejeC³eeleerue Megj Je Heje¬eÀceer jep ekeÀlex veJnles.
³ee IejeC³eeleerue veJeJee jepee YeeieYeê efkebÀJee YeeieJele ne neslee. l³ee®³ee veblej meÊesJej Deeuesuee jepee
keÀe³e&#ece vemeu³eeves Je efm$euebHeì lemes®e J³emeveer Demeu³eeves l³ee®³ee meece´ep³ee meYeesJeleeueer Me$et
Jee{ues ³ee®e er l³eeuee peeCeerJe veJnleer. DeMeele®e l³ee®ee ceb$eer JemegosJe ³eeves l³eeuee þej ceejues. Je
Megbiee®eer ceieOeeJejerue meÊee ve<ì keÀ©ve keÀCJeeb®eer meÊee ÒemLeeefHele kesÀueer.
2.4 kegÀMeeCe meÊee
ceew³e& meÊes®³ee Demleeveblej Yeejle megceejs 50 0 JeûeerkeÀ, MekeÀ, kegÀMeeCe ³ee HejkeÀer³e meÊeeveer YeejleeJej nuues ®e{Jetve DeeHeu³ee jepeJeìeR®eer mLeeHevee
kesÀueer nesleer. cee$e kegÀMeeCe HejkeÀer³e Demetvener l³eeb®³ee jepeJeìeruee Yee jlee®³ee jepekeÀer³e Je
meebmke=ÀeflekeÀ Feflenemeele cenÊJee®es mLeeve Deens. keÀejCe kegÀMeeCe meÊeeOeerMeeves Yeejleer³e Oece&, keÀuee,
mLeeHel³e, meeefnl³e Je ÒeMeemeve #es$eele cenÊJee®es ³eesieoeve efoues Deens. ³ee kegÀMeeCe meÊeeOeerMeeveer
HeefM®ece DeeefMe³ee Je GÊej Yeejleele HeÀej ceesþs meece´ep³e efvecee&Ce kesÀues nesles. ieebOeej keÀueeMewueer®ee
pevce ns kegÀMeeCeeb®es Yeejleer³e mebmke=Àleeruee ceesþs ³eesieoeve Deens.
kegÀMeeCe keÀesCe nesles?
kegÀMeeCe ner ®eerveceOeerue ³eg -ef®evn ìe sȳeebHewkeÀer SkeÀ ìesUer nesleer. leer ®eerve®³ee Jee³eJ³e Yeeieele JeemleJ³e
keÀjle nesleer. F.me.HetJe& ogmeN³ee MelekeÀele ³ee ìesUeruee ngbieeveer ³ee Yeeieeletve ngmekeÀeJetve ueeJeues. ³ee
ìesUerleerue efvecces ueeskeÀ efleyesìceO³es lej efvecces ueeskeÀ MekeÀeb®³ee HeefM®eceskeÀ[erue ÒeosMeeceO³es efmLejeJeues
nesles. Hejblet Heg{s MekeÀeb®³ee ÒeosMeeJejner ngCeebveer Dee¬eÀceCe kesÀu³eeves ³ee ìesUeruee MekeÀeb®ee ÒeosMe mees[Jee
ueeieuee. HeefjCeeceer F.me.HetJe& 140 ceO³es ns ueeskeÀ ûeerkeÀeb® ³ee ÒeosMeele cnCepes Yeejlee®³ee Jee³eJ³e
mejnÎer®³ee ÒeosMeele Deeues. ³esLes ³ee ueeskeÀeb®³ee ³eg -ef®evn ìesUer®ee mebIeMekeÀeveer ceesþe mebIeDeeHeueer YeìkeÀer DeJemLee mees[tve efmLej jep³e efvecee&Ce keÀjC³eeme ÒeejbYe kesÀuee. ³ee ìesUerleerue ³eg -ef®evn
ìesUeruee kegÀMeeCe ns veeJe osC³eele Deeues.
2.4.1 kegÀMeeCe JebMeeleerue ÒecegKe jepes : -
1) kegÀpetue ke@À[efHeÀmeme ( F.me. 15 les 65) : -
ne kegÀMeeCe JebMeeleerue Heefnuee %eele jepee neslee. l³eebveer meJe& kegÀMeeCe ìesȳeebvee mebIeìerle keÀ©ve
ye@keÌì^sefue³eeiele®³ee YetÒeosMeele DeeHeues meece´ep³e mLeeHeve kesÀues nesles. l³eeves DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale
ûeerkeÀeb®ee HejeYeJe keÀ©ve ûeerkeÀeb®eer meÊee ve<ì kesÀueer nesleer. ûeerkeÀeb®eer meÊee ve<ì keÀ©ve keÀeyegue
DeeHeu³ee meece´ep³eeuee pees[uee neslee. ûeerkeÀebJ³eefleefjkeÌle l³eebveer HeefMe&³eve ueeskeÀeb®ee HejeYeJe kesÀuee
neslee. YeejleeJej Dee¬eÀc eCe keÀjC³ee®ee l³ee®ee efJe®eej neslee. Hejbleg F.me. 65 ceO³es lees ce=l³et HeeJeuee.
l³eebveer DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale mJele:uee cenejepe, jepeeefOejepe ³ee HeoJ³ee ueeJeu³ee nesl³ee. l³eebveer
DeeHeu³ee keÀejkeÀeroeale kegÀMeeCeeb®eer meÊee efmebO et veoerHe³e¥le Heesn®eefJeueer nesleer. kegÀpetue ke@À[efHeÀmemevess munotes.in

Page 25

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
25 DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale leeby³ee®eer veeCeer Hee[ueer nesleer. l³eebveer DeeHeu³ee veeC³eeJej cenejepeeefOejepe
efye©o keÀesjues Deens. ³ee efye©oe J³eefleefjkeÌle l³ee®³ee veeC³eebJe j yewue, Gbì Je mewefvekeÀ ³eeb®eer ef®e$es
keÀesju³ee®es Dee{Utve Deeues Deens.
2) efJece ke@À[efHeÀmeme (F.me. 65 les F.me. 78) : -
ne kegÀpetue ke@À[efHeÀmeme®ee cegueiee. kegÀpetue ke@À[efHeÀmeme®³ee ce=l³etveblej lees kegÀMeeCeeb®³ee meÊesJej Deeuee
neslee. l³eebveer mebHetCe& GÊej YeejleeJej kegÀMeeCeeb®eer meÊee ÒemLeeefHele kesÀueer nesleer. l³eebveer Yeejleeyeensj
Keesleeve, keÀejeiej ³esLes meÊee ÒemLeeefHele kesÀueer nesleer. ³esLeerue jepekeÀl³ee¥veer l³ee®eer meÊee ceev³e kesÀueer
nesleer. efJece ke@À[efHeÀmemeves ef®eveJej Dee¬eÀceCe keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee neslee. l³eele l³eeuee DeHe³eMe
Deeues. kegÀMeeCeeb®es meece´ep³e l³eebveer JewYeJemebHevve Je mece=× yeveefJeues nesles. l³eebveer DeeHeu³ee
keÀejefkeÀoeale meesv³ee®eer veeCeer Hee[ueer nesleer. l³eebveer DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale HetJexkeÀ[erue osMeebyejesyej
J³eeHeejer mebyebOe pees[ues nesles. l³ee®³ee keÀeUele kegÀMeeCeeb®eer Yeejleer³ekeÀjCe nesC³ee®eer Òeefleef¬eÀ³ee
ieleerceeve Peeueer nesleer. l³eebveer mJele:uee cenej epe, ceensMJej, jepeeefOejepe ³ee HeoJ³ee ueeJeu³ee
nesl³ee. l³ee®³ee veeC³eebJej l³eebveer efMeJe Je efMeJeefuebiee®³ee Òeeflecee keÀesju³ee nesl³ee ³eeJe©ve Demes mHe<ì
nesles keÀer l³ee®³eeJej Yeejleer³e ©{er HejbHejeb®ee Heie[e neslee. l³ee®³ee keÀej efkeÀoeale kegÀMeeCeeves Yeejleer³e
mebmke=Àleer Deelcemeele keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer nesleer.
3) mece´eì keÀefve kegÀMeeCe meece´ep³eeleerue meJe&Þes<þ mece´eì cnCetve keÀefvece=l³etveblej l³ee®³ee mejoejebceO³es keejmeeyeÎue mebIekeÀefvekesÀu³eeveblej meJe&ÒeLece DeeHeueer Debleie&le meÊee efmLej kesÀueer. veblej l³eebveer DeeHeues meece´ep³e Jee{eJes ³ee
GÎsMeeves meece´ep³e efJemleeje®es OeesjCe DeJeuebefyeues.
2.4.2 De) keÀefve1) keÀeMceerj efJepe³e : - keÀefvekesÀues Je keÀeMceerjJej Dee¬eÀceCe keÀ©ve keÀeMceerj efpebkeÀues. keÀeMceerj efpebkeÀu³eeveblej keÀeMceerj efJepe³ee®eer
DeeþJeCe jneJeer cnCetve l³eebveer keÀeMceerjceO³es keÀefveDeepener keÀevemeHetj veeJeeves DeesUKeues peeles. keÀeMceerj®ee Fefleneme efuenCeeN³ee keÀunCeeves DeeHeu³ee
jepelejbefieCeer ³ee ûebLeele keÀefve2) ceieOe efJe pe³e : - keÀeMceerj efpebkeÀu³eeveblej keÀefvekeÀefveefkebÀJee veener ³ee yee yele FeflenemekeÀejebceO³es celeYeso Deensle. cee$e ‘yeg×®eefjle ’ efuenCeeje DeMJeIeesHeeìueerHeg$e®ee jefnJeemeer neslee. keÀefveHeg{s ne®e DeMJeIeesneslee Demee efve3) ceO³e Je HeefM®ece DeeefMe³ee ÒeosMeebJejerue efJepe³e : - ceieOe meece´ep³e efpebkeÀu³eeveblej
keÀefve³ee meece´ep³eeleerue keÀejeiej, LeejkebÀo, Keesleeve, keÀeyegue Je ye@efkeÌì^³ee ns ÒeosMe efpebkeÀues. ³ee Heefjmejele munotes.in

Page 26

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
26 peer GlKeveveeletve veeCeer meeHe[ueer Deensle leer k eÀefvePeeues Deens. ³eeJe©ve®e ns ÒeosMe l³eebveer efpebkeÀues nesles ns efme× nesles.
4) ceeUJee : - keÀefveefpebketÀve IesTve lesLes DeeHeueer DeefOemeÊee ÒemLeeefHele kesÀueer nesleer.
5) meewje<ì^ : - ceeUJee efpebkeÀu³eeveblej keÀefveIesleues.
6) jepeHegleevee :- meewje<ì^ efpebkeÀu³eeveblej keÀefvejepeHegleev³eekeÀ[s ue#e keWÀefêle kesÀues Je jepeHegleevee efpebkegÀve DeeHeu³ee leey³eele Iesleuee.
7) Jee³eJ³e mejnÎ Òeeble, eEmeOe, Hebpeeye, GÊej ÒeosMe ns ÒeosMener keÀefvemeeHe[uesu³ee veeC³eeJej efme× Peeues Deens.
8) ®eerve : - ®eerveves He@ve -®eeT ³ee mesveeHeleer®³ee vesle=lJeeKeeueer keÀefvenesleer. ner DeeIee[er jÎ keÀjeJeer ³eemeeþer keÀefve®eerveves ³ee otleeuee DeìkeÀ keÀ©ve keÀefveyeveuee. Heg{s oesnesle mebIekeÀefveHeg$e He@ve -³ee@bie ne mesveeHeleer yeveuee. ³ee®e mebOeer®ee HeÀe³eoe IesJetve keÀefvel³eeuee HejeYetle k esÀues Je ®eerveuee osC³eele ³esCeejer Keb[Ceer yebo kesÀueer. SkebÀojerle ®eerve ceesefncesle
keÀefve9) HeefMe&³eve Je MekeÀeb®ee efyecees[ : - keÀefveDemeleevee HeefMe&³eve Je MekeÀebveer l³ee®³ee meece´ep³eeJej nuues ®e{efJeC³eeme meg©Jeele kesÀueer. cee$e ³ee
yeeyeerkeÀ[s keÀefve10) Heg©keÀefve2.4.3 ye) keÀefveles meece´ep³e ®eeueefJeC³eemeeþer ÒeMeemeve J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer nesleer. meejveeLe ³esLeerue
efMeueeuesKeeJe©ve keÀefveÒeMeemevee®³ee mees³eermeeþer Òeebleele efJeYeeieues nesles. Òel³eskeÀ ÒeebleeJej #e$eHe Je cene#e$eHe Demes DeefOekeÀejer
efve³egkeÌle kesÀues nesles lemes®e Òel³eskeÀ Òeebleele #e$eHe cene#e$eHeeb®³ee ceoleeruee ob[vee³ekeÀ Je ceneob[ve e³ekeÀ
ns DeefOekeÀejer Demele. veeiejer ÒeMeemeveemeeþer JebMeer³e MekeÀ Je #e$eHeYetcekeÀ ns keÀece Henele Demele.
ÒeMeemeveeleerue cenÊJeHetCe& peyeeyeoeN³ee ³ee kegÀMeeCe ueeskeÀebvee®e osC³eele Deeu³ee nesl³ee. veiej
ÒeMeemeveeyejesyej®e mLeeefvekeÀ ÒeMeemeve meg×e Òe®eueerle nesles. ³ee ÒeMeemevee®³ee peyeeyeoeN³ee mLeeefvekeÀ
ueeskeÀebvee osC³eele Deeu³ee nesl³ee. SkebÀojerle ÒeMeemevee®ee efJe®eej keÀjlee keÀefveÒeMeemekeÀer³e ¢<ìîee meg$eye× nesles.
2.4.4 keÀ) keÀefvepejer yeew× Oece& efmJekeÀejuee Demeuee lejer l³ee®³ee jepeJeìerle Flej Oeefce&³eebvee Oeeefce&keÀ mJeeleb$³e nesles. munotes.in

Page 27

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
27 mJele: l³eebveer peer veeCeer efvecee&Ce kesÀ ueer nesleer l³ee veeC³eeJej DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale efnbot Je yeew× osJe
osJeleeb®³ee Òeeflecee keÀesju³ee Deensle. ³eeJe©ve lees meJe& Oeefce&³eeb®ee Je Oecee¥®ee Deeoj keÀjCeeje neslee ns
efme× nesles.
l³eeves pees yeew× Oece& efmJekeÀejuee lees DeeHe u³ee keÀejefkeÀoea®³ee GÊejeOee&le efmJekeÀejuee DemeeJee Demes
efomegve ³esles. DeMJeIeesMee®³ee ÒeYeeJeeves l³eebves yeew× Oece& efmJekeÀejuee DemeeJee Demee Deboepe Deens.
mece´eì keÀefveÒe³elve kessÀues. leMee®e ÒekeÀej®es Òe³elve keÀefvekesÀuesues keÀe³e& Heg{erue He´ceeCes.
1) yeew× efJenejeb®eer [eie[gpeer kesÀueer.
2) yeew× ®ewl ³e Je efJenej veJ³eeves yeebOeues.
3) HesMeeJej ³esLeerue peieÒeefme× 400 HegÀì Gb®eer®ee Je 13 cepeues DemeCeeje ueekeÀ[er efJenej yeebOeuee.
4) yeew× mebIeevee ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ ceole efoueer.
5) peHeeve, efleyesì, ®eerve Je ceO³e DeefMe³eele yeew× Oecee&®³ee Òemeejemeeþer Oece&ÒemeejkeÀ HeeþefJeues.
6) efme×eLe& ieewlece yeg×eb®³ee DemebK³ecetleea JesieJesieȳee ÒeosMeele DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale efvecee&Ce kesÀu³ee.
7) Òeefme× yeew× efYe#etkeÀ DeMJeIeesyeew× Oece&HeefjOece&Heefjl³ee®ee GÎsMe yeew× Oecee&leerue celeYeso efceìefJeCes Je yeew× Oece& leÊJeebefJeyeew× Oece&Heefjlej GHeeO³e#eHeo DeMJe Iees®e®ee& Peeueer. ®eewL³ee yeew× Oece& HeefjHeefj[) keÀues®ee DeeÞe³eoelee : -mece´eì keÀefvekeÀuee kegÀMeeCe keÀuee efkebÀJee ieebOeej keÀuee Mewueer ³ee veeJeeves Òeefme× Deens. ³ee keÀues®eer ue#eCes pejer ûeerkeÀ
Demeueer lejer ³ee keÀues®ee cetU Hee³ee cee$e Yeejleer³e Deens. ieebOeej keÀueeMewueer ns keÀefvekeÀuesuee efouesues HeÀej ceesþs ³eesieoeve Deens.
efJeÐee Je efJeÜeveeb®ee YeeskeÌlee : -keÀefveiee{e DeY³eemekeÀ neslee. l³eecegUs keÀefveKeeueerue efJeÜeveevee l³eebveer DeeHeu³ee keÀejkeÀeroeale jepeeÞe³e efouee neslee.
1) DeMJeIees2) veeieepeg&ve – lelJe%e, Jew%eeefvekeÀ
3) Jemegefce$e – meeefnleerkeÀ -'ceneefJeYee

Page 28

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
28 4) ®ejkeÀ – Dee³egJexoe®ee ces©ceCeer
5) ceeLej – jepeefveleerle%e
6) Deieefuemeuee – ûeerkeÀ FbefpeveerDej
³ee ceeefnleerJe©ve ns efme× nesles keÀer keÀefve2.4.5 keÀefve1) SkeÀ Þes<þ jepekeÀlee& : - keÀefvel³eebveer mJekeÀle&=lJee®³ee peesjeJej GÊej Yeejle, HeefM®ece Yeejle Je ceO³e DeeefMe³eeleerue yejs®e ÒeosMe
efpebkeÀues nesles Je l³ee efþkeÀeCeer DeeHeueer meÊee efvecee&Ce keÀ©ve efìkeÀefJeueer nesleer.
2) SkeÀ Þes<þ mesveeHeleer : -keÀefvel³eeJe©ve lees GÊece mesveeHeleer neslee ns veekeÀejlee ³esCeej veener ns l³eebveer ®eerveJej efceUefJeuesu³ee
efJepe³eeletve mHe<ì nesles.
3) GÊece ÒeMeemekeÀ : -keÀefveÒeeble, veiej Je mLeeefvekeÀ DeMee j®evesletve ner ÒeMeemeveJ³eJemLee l³eebveer efvecee&Ce kesÀueer nesleer. l³eecegUs lees
GÊece ÒeMeemeve efvecee&lee Je ÒeMeemekeÀ neslee ns DeeHeCeem e veekeÀejlee ³esCeej veener.
4) Oece& meefnlejer Flej Oeefce&³eeb®³ee yeeyeleerle l³eebveer keÀesCel³eener ÒekeÀej®es Dev³ee³ekeÀejkeÀ OeesjCe DeJeuebefyeues veener.
Gueì l³eebvee l³eeb®es Oeeefce&keÀ mJeeleb$³e yeneue kesÀues. cnCepes®e leess Oece&meefnveekeÀejlee ³esCeej veener.
5) ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer jepee : - keÀefvecnCetve lees pevekeÀu³eeCekeÀejer jepee neslee ns mHe<ì nesles.
6) keÀues®ee DeeÞe³eoelee : -keÀefvekeÀuee efkebÀJee ieebOeejMewueer ³ee keÀues®ee cetU Hee³ee Yeejleer³e Demeu³ee keÀejC es Heg{s ³ee keÀuesuee Yeejleele
ceevee®es mLeeve ÒeeHle Peeues.
7) efJeÜevee®ee DeeÞe³eoelee : -keÀefveceeLej, Deieefuemeuee, DeMJeIeesDeeÞe³eoelee neslee ns mHe<ì nesles.
8) yeew×Oecee&®ee DeeÞe³eoelee : -keÀefveOece& Jee{efJeC³eemeeþer Oece&HeefjÒeMeemekeÀer³e ³eb$eCee jeyeefJeueer. ³ee Oecee&uee jepeeÞe³e efouee. ³ee meJe& yeeyeerletve Demes mHe<ì nesle keÀer
keÀefve munotes.in

Page 29

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
29 9) ³eesi³elesyeeyele FeflenemekeÀejeb®eer celes : -
1) "meJe& kegÀMeeCe mece´eìebceO³es keÀefveceew³ee&meejKeer Heje¬eÀceer Je=Êeer Je DeMeeskeÀemeejKeer Oece&Òemeeje®eer FefJepeslee Je yeew× Oecee&®ee DeeÞe³eoelee neslee. " – [e@. jeceMebkeÀj ef$eHeeþer.
2) "Yeejleeleerue iegHleeb®³ee megJeCe& ³egiee®ee Hee³ee keÀefvemeÊesves JewYeJee®es efMeKej ieeþues nesles. " – [e@. ceesjJeb®eerkeÀj.
3) "The Kushan empi re reached its Zenith during the reign of
kanishka whose rule lasted for 23 years. " – Chatoppadhya.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. mece´eì keÀefve2.5 meeleJeenve meÊee
ceew³eexÊej keÀeUele p³ee ÒeceeCes GÊej Yeejleele p³ee keÀener ÒeYeeJeer IejeC³ee®ee Go³e Peeuee l³ee®eÒeceeCes
oef#eCe Yeejleelener DeMee ÒekeÀej®³ee IejeC³eeb®ee Go³e Peeuee neslee. l³ee HewkeÀer SkeÀ IejeCes cnCepes DeebOe´
efkebÀJee meeleJeenve IejeCes nes³e. meeleJeenve ne ceneje<ì^eleerue Heefnuee %eeb le jepeJebMe ceeveuee peelees.
F.me.HetJe& 230 les F.me. 230 Demee ³ee jepeJebMee®ee keÀeueKeb[ ceeveuee peelees. ceew³e& jepeJeìeruee
pesJe{s GÊej Yeejleele cenÊJee®es mLeeve nesles lesJe{s cenÊJee®es mLeeve oef#eCe Yeejleele meeleJeenveeb®³ee
jepeJeìer uee nesles. meeleJeenveeveer 460 JekeWÀê ceieOeele (GÊej Yeejleele) nesles. cee$e ns meÊes®es keWÀê ceneje<ì^eleerue HewþCeuee (oef#eCe
Yeejleele) DeeCeues. l³eebveer l³ee®³ee jepeJeì erle mebmke=Àle Je Òeeke=Àle YeeuesC³ee keÀesju³ee MekeÀ, HeuueJe, ³eJeve ³ee HejkeÀer³eebvee HejeYetle kesÀues. oef#eCe Yeejlee®³ee yengleskeÀ
YeeieeJej Je ceO³e Yeejleelener keÀener ÒeosMeebJej DeeHeues Je®e&mJe efvecee& Ce kesÀues. je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e
J³eeHeejeuee ®eeuevee efoueer. ³ee IejeC³eeveer Yeejleer³e jepekeÀejCeeJej mJeleb$e íeHe efvecee&Ce kesÀueer.
meeleJeenveeveer ceneje<ì^euee Yeejleer³e jepekeÀejCee®³ee vekeÀeMeeJej mevceevee®es mLeeve efvecee&Ce keÀ©ve
efoues.
2.5.1.De) meeleJeenveeb®es cetU mLeeve : - meeleJeenveeb®³ee cetU mLeeveeyeeyele
FeflenemekeÀejeb®³eeceO³es celeYeso Deensle. [e@. Deej. peer. Yeeb[ejkeÀj, [e@. megKeìCekeÀj, me. Dee.
peesieUskeÀj, [e@. ieesHeeuee®eejer, [e@. [er. [er. meeJ ejkeÀj, Jee. efJe. efcejeMeer, jepeJee[s efJe. keÀe. ³ee
FeflenemekeÀejeveer meeleJeenvee®es mLeeve 'DeebOe´' nesles Demes cnìues Deens.
[e@. je. iees. Yeeb[ejkeÀj, yeguenj, j@Hemeve, Jner. S. efmceLe, pescme yepexme ³ee mebMeesOekeÀeveer
meeleJeenvee®es m Leeve DeebOe´ nesles Demes cnìues Deens.
meeleJeenvee®³ee Feflenemee®es iee{s DeY³eemekeÀ [e@. Jee. efJe. efcejeMeer, [e@. ceesjJeb®eerkeÀj, [e@. ÒeYeekeÀj
osJe ³eebvee meeleJeenveeb®es cetU mLeeve ceneje<ì^ nesles Demes cnìues Deens. [e@. efcejeMeer ³eeb veer
meeleJeenvee®es mLeeve efJeoYe& nesles Demes cnìues Deens.
munotes.in

Page 30

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
30 meeleJeenvee®es 75 Hes#ee DeefOekeÀ efMeueeuesKe HeefM®ece ceneje<ì^ele meeHe[ues Deensle. meeleJeenvee®eer
jepeOeeveer veboefiejer (veebos[) nesleer Demee GuuesKe SkeÀe efMeueeuesKeele Deen s. ûeerkeÀ ÒeJeemeer ìe@uesceer
³eeves Demes cnìues nesles keÀer HeguegceeJeer jepee Òeefle<þeve veiejerle jep³e keÀjle neslee Demes cnìues Deens.
meeleJeenveeb®eer veeCeer veeefMekeÀ, lesj, HewþCe, YeesieJeOe&ve ³esLes ceesþîee ÒeceeCeele meeHe[ueer Dee nsle.
³ee Jejerue meJe& GHeueyOe iees<ìeRJej meeleJeenve ns ceneje<ì^eleerue nesles Demee efveDeens. l³eeb®³ee GÊej keÀeUele l³eebveer DeebOe´ÒeosMeele jep³e kesÀues DemeeJes Demesner cnìues peeles.
2.5.2 ye) meeleJeenvee®eer me Êee mLeeHevee : -meeleJeenveeb®³ee meÊes Deieesoj keÀCJe IejeC³ee®eer
meÊee ÒemLeeefHele nesleer. keÀCJe IejeC³ee®ee Yeejleer³e jepeJeìerJej efJeMesmees[uee lej ³ee jepeJeìerle ÒeYeeJeMeeueer jepekeÀlex efvecee&Ce Peeu es veener. ³ee IejeC³eeleerue MesJeì®ee
jepee megoece&ve ne DekeÀe³e&#ece Je ogye&ue neslee. ³ee mebOeer®ee HeÀe³eoe IesTve efmecegkeÀ ³eebveer l³eeuee
Heo®³egle kesÀues Je DeeHeues jep³e ÒemLeeefHele kesÀues. ³eeletve®e meeleJeenvee®eer meÊee YeejleeJej ÒemLeeefHele
Peeueer.
2.5.3 keÀ) meeleJeenvee®es jepes : - meeleJeen JebMeeleerue jepeeb®³ee SketÀCe mebK³esyeeyele celeYeso Deens.
HegjeCeele SketÀCe 30 jepeeveer jep³e kesÀues Demes cnìues Deens. cee$e meeleJeenveeb®es HeÀkeÌle 8 -10
jepekeÀl³ee&efJeJeefMe<þerHeg$e HeguegceeJeer, ³e%eÞeer meelekeÀCeea, efJepe³eer meelekeÀCeea ns meeleJeenvee®es ÒecegKe jepes nesles.
1) efmecegKe meeleJeenve : - ne meeleJe envee®ee Heefnuee jepee neslee. ne meeleJeenvee®³ee cetU
Heg©meeleJeenveeb®es jep³e mLeeHeve keÀjC³eeme jefLekeÀ Je Yeespe ³ee oesve peceeleeRveer ceole kesÀueer. HegjeCeeleerue
keÀLeebJe©ve l³eebveer keÀCJe IejeC³eeleerue MesJeì®ee jepee megoece&ve ³eeuee Heo®®egle keÀ©ve DeeHeues jep³e
ÒemLeeefHele kesÀues. l³eeveer SketÀCe 23 Jel³eebveer DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale mebHetCe& ceneje<ì^ efpebkeÀuee neslee. mebHetCe& ceneje<ì^ efpebketÀve l³eebveer
'oef#eCeeHeLeHeefle ' ner HeoJeer OeesjCe kesÀueer nesleer. efmecetKeves DeeHeu³ee keÀejkeÀeroeale leeby³ee®eer Je
efMekeÌke̳e e®eer veeCeer Hee[ueer nesleer.
2) ke=Àneslee. efmecetKeeveblej lees meÊesJej Deeuee. l³ee®³ee keÀeUele meeleJeenve meÊes®ee efJemleej Peeuee DeemeeJee,
keÀejCe l³ee®³eele keÀeUele veeefMekeÀ®³ee uesC³ee keÀesju³ee iesu³ee Deensle Demee GuuesKe lesLeerue
efMeueeuesKeele Deens. lees pesJne meÊesJej Deeuee lesJne efmecegKe®ee Heg$e ueneve neslee. l³eecegUs®e ke=ÀmeeleJeenveuee meeleJeenvee®es jep³e meebYee UC³ee®eer mebOeer efceUeueer. l³eeves 18 Je®eeueefJeues.
3) Þeer meelekeÀCeea Heefnuee: -meeleJeenve JebMee®ee mebmLeeHekeÀ efmecetKe ³ee®ee Þeer meelekeÀCeea Heefnuee ne
cegueiee neslee. meeleJeneve JebMeeleerue SkeÀ cenÊJeHetCe& mece´eì cnCetve l³ee®³eekeÀ[s Heeefnues peeles nesles.
Þeer meelekeÀCeea®³ee keÀejefkeÀoeale meeleJeenveeb®eer jepekeÀer³e Òeefle<þe Jee{ueer nesleer. l³ee®³ee
meece´ep³eefJemleeje®eer ceeefnleer veeCesIeeìeleerue efMeueeuesKeele Deens.
1) meece´ep³e efJem leej :- Þeer meelekeÀCeea ³eebves DeeHeu³ee meece´ep³ee®ee efJemleej ceO³e Je HeefM®ece
Yeejle lemes®e oef#eCe Yeejleele kesÀuee neslee. meewje<ì^, GÊej keÀeskeÀCe, ceeUJee, efJeoYe&, oef#eCe Heþej
Jeiewjs ÒeosMe DeeHeu³ee DeefOeHel³eeKeeueer DeeCeues nesl es. ceO³eYeejleeleerue efJeoerMee ³ee Megbiee®³ee munotes.in

Page 31

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
31 jepeOeeveerJej l³eebveer nuuee ®e{efJeuee neslee. efJeefoMeeJej l³eebveer keÀener keÀeU meÊee He´mLeeHeerle kesÀueer
nesleer.
2) KeejJesue Je Þeer meelekeÀCeea ³eeb®³eeleerue mebIeÞeer meelekeÀCeea®³ee meÊesuee DeeJneve efoues nesles. KeejJesue®³ee mesvesuee Jewveiebieeleerjer Heewveer ³esLes Þeer
meelekeÀCeea®³ee HeÀewpesves ÒeeflekeÀej kesÀu³eecegUs Hejle peeJes ueeieues. KeejJesue jepeeves Hegvne meeleke ÀjCeer®³ee
jep³eeJej mJeejer kesÀueer veener. l³eecegUs Heg{s KeejJesue Je Þeer meelekeÀCeea ³eeb®³eeceO³es Hegvne mebIeveener. cee$e KeejJesueves Þeer meelekeÀCeea®es ceeb[ueerkeÀ jepes jeefþkeÀ Je YeespekeÀ ³eeb®³eeJej Dee¬eÀceCes
kesÀueer, Demee GuuesKe neLeer iegbHeÀe efMeueeuesKeele Deens.
3) oeveMetj jepekeÀlee& : - Þeer. meelekeÀCeea ne oeveMetj jepekeÀlee& neslee. l³ee®³eekeÀ[s Oeeefce&keÀ Je=Êeer
Demeu³eeves l³eeveer Þeesle³eeie keÀ©ve npeejes iee³eer, Iees[s, nÊeer, Jem$e, keÀveeCeer Je Oeev³ee®³ee jeMeer ye´eïeCeebvee Je ³e%emesJekeÀebvee oeve efou³ee nesl³ee.
4) Þeer. meelekeÀCeea®³ee GheeO³ee : -Þeer meelekeÀCeeaves meece´ep³eefJemleej kesÀu³eeveblej DeeHeCeeme
DeÒeefnle®e¬eÀ ner GHeeOeer ueeJetve Iesle ueer. veeCesIeeìeleerue efMeueeuesKeele ³ee®eer ceeefnleer GHeueyOe Deens
lees 'oef#eCeHeLeHeleer ' ³ee veeJeeves meg×e DeesUKeuee peele neslee.
5) ³e%ekeÀlee& : - Þeer. meelekeÀCeeakeÀ[s oeveMegj Je=Êeer yejesyej®e Oeeefce&keÀ Je=Êeer nesleer. cnCetve®e
l³eebveer DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale oesve DeMJecesOe ³e%e, SkeÀ jepemet³e ³e%e kesÀuee neslee. l³ee®e yejesyej
l³eebveer DeeHeu³ee keÀejkeÀeroeale 15 -16 Þeesle³eeie kesÀues ns kesÀJeU Megj Jeerj, oeveMetj Je Oeeefce&keÀ
Je=Êeer®³ee jepekeÀl³ee&uee keÀjCes Meke̳e nesles cnCetve®e lees ³e%ekeÀlee& neslee ns mHe<ì nesles.
6) veeieefvekeÀe : - veeieefvekeÀe ner Þeer meelekeÀCeea®eer Helveer nesleer. leer Metj Jeerj Deefpebke̳e DeMee
oef#eCeHeLeHeleer®eer mvegpevceuesu³ee Heg©(ueeskeÀesHe³eesieer) ke=Àl³e keÀjCeeN³ee, F<ì Jej osCeeN³ee, l³ee®eer F®íe HetCe& keÀjCeeN³ee, l³eevee Oeveoeve
osCeeN³ee jepee JesoÞeer®eer Je MekeÌleerÞeer®eer ceelee nesleer. Jejerue GuuesKe veeCesIeeìeleerue efMeueeuesKeele
veeieefvekeÀe yeÎue Deens. [e@. efcejeMeer ³eebveer veeieefvekesÀ®eer ieCevee Yeejle JekesÀueer Deens.
Lees[ke̳eele – Þeer meelekeÀCeea®³ee keÀeUele meeleJeenveeb®eer meÊee efmLej Peeueer nesleer. meeleJeenve
jepeJeìeruee jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Je DeeefLe&keÀ¢<ìîee JewYeJe mebHevvelee
efceUeu³eeves Yeejleer³e jepeJeìerl e ³ee meÊesuee cenÊJe ÒeeHle Peeues nesles.
4) JesoÞeer meelekeÀCeea : - JesoÞeer meelekeÀCeea ne Þeer meelekeÀCeea®ee cegueiee neslee. Þeer
meelekeÀCeea®³ee ce=l³etveblej JesoÞeerves meeleJeenvee®ee jep³ekeÀejYeej meebYeeUuee. cee$e pesJne Þeer
meelekeÀCe ea®ee ce=l³et Peeuee neslee lesJne JesoÞeer meelekeÀCeea ne ueneve neslee. l³eecegUs meeleJeenveeb®ee
keÀejYeej l³ee®eer ceelee veeieefvekeÀe efnves Heeefnuee. veeieefvekeÀe Je=× Peeu³eeveblej JesoÞeerves meÊes®eer meg$es
neleer Iesleueer l³eebveer l³ee® ³ee keÀejefkeÀoeale DeveskeÀ ueeskeÀesHe³eesieer keÀeces kesÀueer. ueeskeÀebvee DeeMJeemeves
osTve ueeskeÀeb®³ee F®íe HetCe& kesÀu³ee. DeveskeÀ ieesj -iejeryeebvee Oeveoeve osTve l³eeb®es oeefjêîe otj kesÀues.
Jejerue meJe& ceeefnleer®ee GuuesKe veeCesIe eìeleerue efMeueeuesKeebceO³es Deens. JesoÞeer meelekeÀCeer ³eebveer
DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale GÊece jep³ekeÀejYeej keÀ©ve DeeHeueer keÀejkeÀero& GpJeue yeveefJeueer. munotes.in

Page 32

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
32 5) MekeÌleer Þeer meelekeÀCeea : - MekeÌleerÞeer meelekeÀCeea ne Þeer meelekeÀCeea®ee ogmej e Heg$e neslee.
MekeÌleerÞeer®es ogmejs veeJe ngkegÀÞeer meelekeÀCeea Demesner nesles. ngkegÀÞeer meelekeÀCeea®eer Òeeflecee veeCesIeeìe,
keÀesjueer Deens. j$ees efjefjmeleme Demee uesKe Demeuesueer veeCeer vece&os®³ee GÊejsme ef$eHegje ³esLes meeHe[uee r.
ner veeCeer MekeÌleerÞeer®eer DemeeJeerle Demes peeCekeÀejeb®es cele Deens.
6) efÜleer³e meelekeÀCeea : - HegjeCeeleerue JebMeeJeUervegmeej efÜleer³e meelekeÀCeea ne ³ee JebMeeleerue
meeleJee jepee DemeeJee. l³ee®ee keÀeueKeb[ keÀe³e ns efveefM®ele me ebielee ³esle veener cee$e lees JesoÞeer Je
MekeÌleerÞeer veblej meÊesJej Deeuee DemeeJee Demee Deboepe ceeb[uee peelees. l³eebveer 56 JekesÀu³ee®³ee veeWoer Deensle, HeCe ns mebkegÀef®ele Je ®etkeÀer®es Deens cee$e lees Heje¬eÀceer neslee. l³e ebveer DeeHeuee
jep³ee®es ®eebieu³ee ÒekeÀejs mebJeOe&ve kesÀues ns veekeÀejlee ³esCeej veener. Hegl³ee®³ee meece´ep³eele pees ieeWOeU efvecee&Ce Peeuee neslee lesJne l³eebveer ceeUJee efpebketÀve Iesleuee neslee l³ee
efJe7) uebyeesoj : - efÜleer³e meelekeÀCeea veblej l³ee®ee Heg$e uebyeesoj ne ieeoerJej Deeuee. cee$e
l³ee®³ee yeÎue®eer keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer ceeefnleer Hegj eCeele DeLeJee keÀesjerJe uesKeele GHeueyOe veener.
8) DeefHeuekeÀ : - uebyeesoje®ee GÊejeefOekeÀejer DeefHeuekeÀ neslee. l³ee®³ee keÀejefkeÀoealeerue leeby³ee®es
veeCes íÊeermeie[®³ee efJeueemeHetj efpeu¿eeleerue yeeueHetj ³ee efþkeÀeCeer ceneveoer®³ee ke Àeþer efceUeues. ³ee
veeC³eeJej 'j$ees efmeJeefmeefjmee HeeruekeÀme ' Demee GuuesKe Deens.
9) cesOemJeeleer : - cesOemJeeleer ne meeleJeenve JebMeeleerue veJeJ³ee ¬eÀceebkeÀe®ee jepee neslee. l³ee®es SkeÀ
veeCes DeebOe´ele meeHe[ues Deens.
F.me.HetJe& Heef nues MelekeÀ les F.me. Heefnues MelekeÀ ³ee 200 JeDeens. 10 J³ee ¬eÀceebkeÀe®³ee jepee Heemetve 16 J³ee ¬eÀceebkeÀe®³ee jepeeb®eer HeÀkeÌle veeJes HegjeCeûebLeele
meeHe[leele l³eecegUs ³ee keÀeUele nesTve iesuesu³ ee jepeeb®eer ceeefnleer GHeueyOe veener. keÀoeef®ele ³ee
keÀeUeleerue jepes keÀle&=lJeMetv³e DemeeJesle. efkebÀJee l³eeb®³ee keÀejefkeÀoeale efJeMesmeebmke=ÀeflekeÀ Ie[ecees[er Ie[uesu³ee vemeeJ³eele, Demee efve10) jepee neue : - meeleJeenve keÀeueKeb[eleerue veeJee©Heeuee Deeuesuee jepekeÀlee& cnCetve neue
jepekeÀ[s Heeefnues peeles l³ee®³ee keÀeueKeb[euee Meebleer³egie Demes cnìues peeles. lees GÊece keÀJeer neslee.
l³ee®ee GuuesKe DeveskeÀ HegjeCeele J e ûebLeele Deeuee Deens. ueerueeJeleer, ieeLeemeHleMeleer, DeefYeOeve
ef®ebleeceCeer, osMeveececeeuee ns ûebLe l³ee®³ee keÀejefkeÀoea®ee GuuesKe keÀjCeejs Deensle. l³eebveer DeeHeu³ee
keÀejefkeÀoeale Òeeke=Àle YeeHeesÆerme, leboerJe=×, Dee{³ejepe ns l³ee®³ee ojyeejeleerue veeJee©Hee Deeuesues keÀJeer nesles.
neue jepeeveer 1 keÀesìer ieeLeebceOetve 700 ieeLee efveJe[tve pees keÀeJ³emebûen le³eej kesÀuee lees®e ûebL e
cnCepes ieeLeemeHlemeF& nes³e. ceneje<ì^e®³ee ûeeceerCe Yeeieeleerue lelkeÀeueerve peerJeve l³eebveer ³ee
ieeLeeceOetve ef®e$eerle kesÀues Deens. ³ee ieeLeeceOetve l³eebveer ÒeCe³e, efJeveeso, efvemeie&JeCe&ve, m$eer -Heg©megKeog:Kes YeeJevee n UgJeejHeCes jsKeeìu³ee Deensle. neue jep³eeves 5 Jepeeles. HeCe ns DemebYeJe Jeeìles keÀejCe l³ee®³ee keÀejefkeÀoeayeÎue FeflenemekeÀejebceO³es celeYeso Deensle.
11) neue jepeeveblej®es jepes : - neue jepeeveblej meeleJeenve eb®³ee meÊesJej cebìuekeÀ, Hejerêmesve,
megboj meelekeÀCeea, jepee ®ekeÀesj ³eebveer jep³e kesÀues. cee$e ns meJe&®e jepes DekeÀe³e&#ece Je ogye&U nesles. munotes.in

Page 33

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
33 ³ee®³ee®e keÀejefkeÀoeale MekeÀeb®eer Dee¬eÀceCes Peeueer. l³eebveer meeleJeenveebvee keÀeskeÀCe, ceneje<ì^, ceeUJee,
iegpejeleceOetve peJeUpeJeU nkeÀuetve efoues. ³ee keÀeUele meeleJeenveebb®eer Òeefle<þe pescelesce efìketÀve nesleer.
DeMee keÀþerCe HeefjefmLeleerle SkeÀ keÀCeKej vesle=ÊJeeb®eer meeleJeenveevee iejpe nesleer. leer iejpe ieewleceerH eg$e
meelekeÀCeeaves HetCe& keÀjle Hegvne meeleJeenveevee ieleJewYeJe ÒeeHle keÀ©ve efoues.
12) ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea : - meeleJeenve JebMeeleerue meJe&Þes<þ jepekeÀlee& cnCetve ieewleceerHeg$e
meelekeÀCeeakeÀ[s Heeefnues peeles. l³eebveer meeleJeen ve meÊesuee ueeieuesues ûenCe mees[Jetve meeleJeenve meÊes®es
iesuesues ieleJewYeJe Hegvne efceUJetve efoues. MeeleJeneve meÊes®eer Òeefle<þe Jee{Jeerueer. meeleJenve meÊesuee
MekeÀeb®³ee peesKe[eletve cegkeÌle kesÀues. ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea®ee keÀe ueKeb[ meeOeejCele: F.me.106 les
130 Demee ceeveuee peelees. l³eeves meÊesJej ³eslee®e MekeÀ, ³eJeve Je HeuueJeeb®ee mebnej kesÀuee. cnCetve®e
l³eeuee "MekeÀ ³eJeve HeuueJe efveMegbove " Demes cnìues peeles.
1) HetJe& HeefjefmLeleer : - ieewleceerHeg$e mee lekeÀCeea meÊesJej ³esC³ee HetJeea®eer meeleJeenveeb®eer HeefjefmLeleer
Del³eble efyekeÀì nesleer. meeleJeenve jepekeÀlex ogyeUs Je keÀle&=lJenerve nesles. MekeÀ -#e$eHeeveer
meeleJeenveeb®³ee keÀener ÒeosMeeJej Je®e&mJe ÒemLeeefHele kesÀues nesles. Heef M®eceer #e$eHe YetcekeÀ Je venHeeCe
³eebveer iegpejele, keÀeþsJee[, ceeUJee, keÀeskeÀCe Je ceneje<ì^e®³ee keÀener YeeieebJej leeyee efceUJeuee neslee.
SJe{s®e veJns lej leneHeCeeveer pegvvej ³esLes DeeHeueer jepeOeeveer DeeCeueer nesleer. DeMee DeJemLesl e
meeleJeenveeb®³ee meÊesuee Glejleer keÀUe ueeieueer nesleer. DeMee HeeMJe&YetceerJej ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea jepee
Peeuee neslee. cee$e Demes Demetvener mJekeÀle&=lJee®³ee peesjeJej ieewleceerHeg$e meelekeÀCeer&ves meeleJeenve JebMeeuee
Hegvne Òee fle<þe ÒeeHle keÀ©ve efoueer.
2) #enjele JebMee®ee veeMe : - ieewleceerHeg$e meelekeÀCeeaveer meÊee neleele Iesleu³eeveblej meJe&ÒeLece
#enjele JebMeekeÀ[s DeeHeues ue#e keWÀefêle kesÀues. keÀejCe ³ee JebMeeleerue jepekeÀl³ee&ves ceneje<ì^ele DeeHeueer
meÊee ÒemLeeefHele keÀ©ve meeleJeenveeb®³ee meÊesuee DeeJneve efoues nesles. cnCetve®e ³ee JebMeeleerue
jepekeÀl³ee¥Jej nuues keÀ©ve ieewleceerHeg$e meelekeÀCeeaves ³ee JebMee®ee mecetU veeMe kesÀuee.
ieewleceerHeg$emeelekeÀCeea®³ee ³ee Heje¬eÀcee®eer veeWo l³ee®ee cegueiee JeefMe<ìHeg$e HeguegceeJeer ³eebveer veeefMekeÀ
³esLeerue SkeÀe efMeueeuesKeele keÀesjueer Deens. #enjele JebMee®ee veeMe kesÀu³eeves meeleJeenve JebMeeuee Hegvne
Òeefle<þe ÒeeHle Peeueer.
3) MekeÀ-³eJeve-HenueJe ³eeb®ee veeMe : - ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea pesJne jepekeÀlee& yeveuee lesJne
ceneje<ì^ Je DeebOe´e®³ee YetceerJej MekeÀ -³eJeve-HenueJeeb®ee jepekeÀer³e ÒeYeeJe ÒemLeeefHele Peeuee neslee. cee$e
ieewleceerHeg$e meelekeÀCeeaves meÊee neleele Iesleu³eeveblej meJe& ÒeLece #enjele JebMee®ee veeMe kesÀuee. ³ee
JebMee®ee veeMe kesÀu³eeveblej MekeÀ -³eJeve-HenueJeeb®ee veeMe kesÀuee ns meJe& HejkeÀer³e meÊeeOeerMe nesles. ³ee
efJepe³eeves Hegvne ceneje<ì^ Je DeebOe´eJej meeleJeenveeb®ee jepekeÀer³e ÒeYeeJe Jee{uee. l³eecegUs DeeHees DeeHe®e
meeleJeenveeb®³ee meÊes®eer Òeefle<þe Jee{ueer.
4) ieewleceer Heg$e meelekeÀCeea®ee meece´ep³e efJemleej : - #enjele, MekeÀ, ³eJeve Je HenueJeeb®ee
veeMe keÀjCeeje ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea ne Metj Heje¬eÀceer ³ees×e neslee ns l³ee®³ee Jejerue e fJepe³eeJe©ve
efme× nesles. HejkeÀer³e meÊeeb®es G®®eeìve kesÀu³ee veblej l³eebveer DeeHeu³ee Debleie&le meece´ep³eefJemleejekeÀ[s
ue#e keWÀefêle keÀ©ve meece´ep³e efJemleej kesÀuee. ³ee meece´ep³e efJemleeje®eer ceeefnleer veeefMekeÀ uesC³eeleerue
JeefMe<ìHeg$e HeguegceeJeer ³eebveer keÀesjuesu³ee efMeueeuesKeele Deens. ³ee uesKeele l³eebveer keÀesCel³ee ÒeosMeele
DeeHeuee meece´ep³eefJemleej kesÀuee neslee lemes®e keÀesCeles HeJe&le keÀeyeerpe keÀ©ve leey³eele Iesleues nesles.
l³eeb®eer veeJes Heg{erue ÒeceeCes Deensle - munotes.in

Page 34

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
34 ÒeosMeeb®eer veeJes HeJe&leeb®eer veeJes
1) meewje<ì^ (keÀeþsJee[) 1) efJebO³e
2) kegÀkegÀj (Deeives³e jepeHegleevee) 2) $eÝ#eJeled (meeleHeg[e)
3) DeekeÀejJevleer (HetJe& Je HeefM®ece ceeUJee) 3) me¿eeêer ke=À4) DevegHe (cens MJejveiejpeJeU®ee ÒeosMe) 4) ceb®eefiejer
5) DeHejevle (GÊej keÀeskeÀCe) 5) Þeermleve (ÞeerMewue)
6) $eÝef7) DeMcekeÀ (Denceoveiej efpeune) 7) cenWê (HetJe&Ieeì)
8) cetuekeÀ (HewþCepeJeU®ee ÒeosMe) 8) mesìefiejer (MJesleefiejer)
9) efJeoYe& (pegvvejpeJeU®ee ÒeosMe)
9) ®ekeÀesj
10) Heefj³ee$e (DeyetHeJe&le)
5) ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea®eer GHeeOeer : -ieewleceerHeg$e meelekeÀCeeauee 'ef$emecegêlees³e efHeleJeenve ' DeMeer
GHeeOeer ueeJeC³eele Deeueer nesleer. ³ee GHeeOeer®e e DeLe& "p³ee jepee®eer Jeenves leerve mecegêe®es HeeCeer Heerle
nesleer, cnCepes oef#eCe Yeejleeme yebieeue®ee GHemeeiej, Dejyeer mecegê Je efnboer cenemeeiej ³ee leerve
meceê®eer efkeÀveejHeÆer ueeYeueer Demetve mebHetCe& oef#eCe YeejleeJej ieewleceerHeg $ee®es Je®e&mJe nesles. " Demee ³ee
GHeeOeer®ee DeLe& neslees.
6) Heje¬eÀceer Je ceglmeÎer mece´eì : - meeleJeenve JebMeeleerue Heje¬eÀceer Je ceglmeÎer mece´eì cnCetve
ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea DeesUKeuee peelees. "ieewleceerHeg$e Mejerjeves YeJ³e Deeef Ce Je=Êeerves iebYeerj neslee.
l³ee®es cegKeceb[U HeewefCe&ces®³ee ®ebêeÒeceeCes mebgoj nesles. l³ee®es yeent Mesl³ee®eer ®eeueC³ee®eer {ye nÊeerÒeceeCes iebYeerj nesleer. lees Òepeepeveeb®³ee megKeog:Keele menYeeie er nesle neslee.
Je ueeskeÀebvee DeeHeÊeer Òemebieer ceole keÀjle neslee. ÒepesJej lees ³eesi³e keÀj ueeole neslee. l³ee®ee ÒepesceO³es
ojeje neslee. " ner meJe& ceeefnleer veeefMekeÀceOeerue uesCeer ¬eÀceebkeÀ 3 ceO³es Deens. ner uesCeer osJeer uesCeer cnC etve
Òeefme× Deens.
7) v³ee³eer mece´eì Je Glke=À<ì ÒeMeemekeÀ : - ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea ne v³ee³eer mece´eì neslee.
lemee®e lees GÊece ÒeMeemekeÀner neslee. l³ee®eer K³eeleer ueeskeÀceevemeele DeveskeÀ Je¿egSvelmeb ie®³ee ÒeJeemeJeCe&veele ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea®ee GuuesKe Deens. [e@. kesÀ. ieesHeeuee®eejer ³eeb®³ee
celes, "ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea mesveeHeleer cnCetve SkeÀHeì Leesj Demeuee lejer ÒeMeemekeÀ cnCetve omeHeì Leesj
neslee. lees ceglmeÎer nesl ee. l³eeme meeceeefpekeÀ keÀle&J³ee®eer peeCeerJe nesleer. DeveeLe, iejerye, jbpeues,
ieebpeues ³eeb®es lees Heeueve keÀjer. "
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea®eer keÀejefkeÀo& peeCetve I³ee. munotes.in

Page 35

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
35 13) JeefMe<þerHeg$e HeguegceeefJe :- ieewleceerHeg$e meeLekeÀCeea®³ee ce=l³etveblej l³ee®ee pes<þHeg$e JeefMe<þerHeg$e
HeguuegceeJeer meeleJeenveeb®³ee meÊesJej Deeuee. lees Metj Je jCekegÀMeue veJnlee. ³ee®e mebOeer®ee HeÀe³eoe
IesTve Gppewve®ee #e$eHe ©êoeceve ³eebveer DeeHeueer MekeÌlee r mebIeìerle keÀ©ve meeleJeenveeveer efpebkeÀuesu³ee
ÒeosMeebJej nuues ®e{efJeC³eeme meg©Jeele kesÀueer. ©êoeceveeves JeefMe<þerHeg$e HeguuegceeJeer®ee oesveoe HejeYeJe
kesÀuee. cee$e ³ee oesnesle mebIekeÀv³ee efJeefMe<þerHeg$e HeguuegceeJeeruee efoueer nesleer. l³eecegUs®e ©êoeceveeves meeleJeenveeb®³ee meÊes®es
G®®eeìve kesÀues veener. ³ee®es keÀejCe l³eeb®³eeleerue JewJeeefnkeÀ mebyeOe.
JeefMe<þHeg$e HeguuegceeJeerves De eHeu³ee keÀejkeÀeroealeerue GÊej ÒeosMeeleerue meeleJeenveeb®³ee leey³eeleerue ÒeosMe
ieceeJeues nesles. cee$e oef#eCesle kegbÀleue ÒeosMeeJej meÊee ÒemLeeefHele keÀjC³eele l³eeuee ³eMe Deeues nesles.
kegbÀleue ÒeosMee®³ee jepekeÀv³esMeer l³eebveer efJeJ een kesÀu³ee®³ee veeWoer Deensle. l³ee®³ee keÀejefkeÀoea efJeceeefnleer osCeejs DeveskeÀ efMeueeuesKe veeefMekeÀ Je keÀeuex ³ee efþkeÀeCeer meeHe[ues Deensle. l³ee®³ee keÀejefkeÀoea
efJemeeHe[ueer Deensle. GHeueyOe meeOeveeb®³ee DeeOeejs oef#eCe Je HeefM®ece ceneje<ì^, DeMcekeÀ, cetuekeÀ,
oef#eCe keÀesmeue, DeebOe´, keÀvee&ìkeÀ ³ee ÒeosMeele JeefMe<þ Heg$e HeguuegceeJeer®es meece´ep³ e efJemleejerle Peeues
nesles. Demes meebieC³eele ³esles JeeefMe<þHeg$e HeguuegceeJeerves SketÀCe 28 Je14) mkebÀo DeeefCe meelekeÀCeea : - ieewleceerHeg$e meelekeÀCeeame SketÀCe leerve Heg$e nesles l³eeHewkeÀer
meJe&ÒeLece l³ee®ee pes<þ H eg$e JeefMe<þerHeg$e HeguuegceeJeer meÊesJej Deeuee. l³eebves 28 Jel³ee®eer ceeefnleer DeeHeCe Jejerue cegÐee DeeOeejs Heeefnueer Deens.
JeefMe<ìHeg$e HeguuegceeeJeerveblej l³ee®es oesve yebOet mkebÀo DeeefCe meelekeÀCeea meÊesJej Deeu es cee$e ³ee oesvner
jepekeÀl³ee&veer kesÀJne Je keÀesCel³ee ÒeosMeeJej jep³e kesÀues ³ee®es efveefM®ele HegjeJes GHeueyOe veenerle.
15) ³e%eÞeer meelekeÀCeea : - ³e%eÞeer meelekeÀCeea ne meeleJeenve JebMeeleerue Heje¬eÀceer jepee neslee.
l³eebveer meeleJe envee®³ee jepeJeìerle 30 JeÒeefle<þe Hegvne efceUJetve efoueer. l³eeb®es DeebOe´Jej jep³e nesles. DeebOe´eleerue ke=ÀieeJeer ke=ÀefMeueeuesKe meeHe[uee Deens. ³ee uesKee®eer efueHeer ye´eïeer Deens Je Yeeiegbìtj ³esLes ³e%eÞeer meelekeÀCeea®es efMeueeuesKe m eeHe[ues Deensle ³ee efMeueeuesKeele ³e%eÞeer meelekeÀCeeaves
MekeÀebHeemetve pes ÒeosMe efpebkeÀues Deensle. l³ee®³ee keÀejefkeÀoeale meeleJeenveeb®³ee J³eeHeejele Jee{ Peeueer
nesleer.
16) ³e%eÞeer meelekeÀCeeaveblej®es GÊejeefOekeÀejer : - ³e%eÞeer meele keÀCeea veblej®es meeleJeenve meÊes®es
meJe& GÊejeefOekeÀejer DekeÀe³e&#ece Je ogyeUs nesles. ceeþjerHeg$e MekeÀmesve, efJepe³eÞeer meelekeÀCeea ®ebêÞeer
meelekeÀCeea, ©ê meelekeÀCeea, jepee HeguueceeJeer ³ee jepekeÀl³ee&veer meeleJeenveeb®eer jepeJeì ®eeu eefJeC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee. cee$e l³eeb®es vesle=lJe keÀcepeesj He[u³eeves MesJeìer ³ee meÊes®ee Demle Peeuee.
17) meeleJeenve meÊes®ee Demle : -
meeleJeenve meÊes®³ee Demleeme Heg{erue keÀejCes keÀejCeerYetle þjueer.
 HeefM®eceer #e$eHee®eer melele meele Jeenve meÊesJej nesCeejer Dee¬eÀceCes.
 ³e%eÞeer meelekeÀCeeaveblej®es DekeÀe³e&#ece Je ogyeUs jepekeÀlex. munotes.in

Page 36

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
36  meeleJeenve jepekeÀl³ee&®es veblej®³ee keÀeueKeb[ele Peeuesues J³eeHeejekeÀ[erue ogue&#e.
 ceO³eJeleea meÊes®ee ogyeUsHeCee.
 mejbpeeceoejeb®es Jee{uesu es Je®e&mJe.
 oef#eCesle JeekeÀeìkeÀeb®ee Peeuesuee Go³e.
2.6 meeleJeenvekeÀe ueerve meeceeefpekeÀ peerJeve
meeleJeenve keÀeueKeb[ ne ÒeefoIe& meÊes®ee keÀeueKeb[ neslee. HeefjCeeceer ³ee keÀeueKeb[euee keÀe³e&#ece
jepekeÀlex, jepekeÀer³e efmLejlee Je ÒeMe emekedÀer³e keÀe³e&#ecelee ueeYeueer nesleer. ³ee®ee HeÀe³eoe meeceeefpekeÀ
peerJeveHe×leerruee Peeu³eeves ³ee keÀeueKeb[eleerue meeceeefpekeÀ peerJeve mece=×, megmebmke=Àle Je megKeer nesles.
1) JeCe&J³eJemLee : - meeleJeenve keÀeUele JeCe&J³eJemLee Òe®ee fuele nesleer. ye´eïeCe, #eef$e³e, JewM³e Je Megê
Demes meceepeele ®eej JeCe& Òe®eefuele nesles.
JeCe&J³eJemLesuee Devegme©ve ye´eïeCeJeCee&uee cenÊJee®es mLeeve nesles. JesoeO³e³eve, ³e%eeveg<þeve Je OeceexHeosMe
ner keÀeces l³eebvee keÀjeJeer ueeiele nes leer.
#eef$e³e JeCee&®es keÀle&J³e DeO³e³eve, oeve, Mem$e ûenCe Je Òepeej#eCe ns nesles.
JewM³eJeCee&®es keÀle&J³e HeMegHeeueve, Mesleer, J³eeHeej, oeve, DeO³e³eve ns nesles.
Megêeb®es keÀle&J³e Jejerue leerve JeCee&®eer mesJee keÀjCes ns nesles.
veblej ³ee He×leerle yeoue nesJetve meeceeefpekeÀ Jeie&Jeejer MeemekeÀer³e veeskeÀjer Je J³eJemee³e ³ee IeìkeÀeuee
Devegme©ve nesJet ueeieueer.
1) meJe&Þes<þ Jeie& : - cenejLeer, cenYeespe, cenemesveeHeleer, ³ee®ee meceeJesMe meJe&Þes<þ Jeiee&le nesle Demes.
2) ceO³ece Þes<þ Jeie& : - Deeceel³e, ceneHee$e, YeeC[ieeefjkeÀ, J³eeHeejer ³eeb®ee meceeJesMe ceO³ece Jeiee&le
nesle Demes.
3) keÀefve<þ Jeie& : - JewÐe, megJeCe&keÀej, uesKekeÀ, MeslekeÀjer, ³eeb®ee meceeJesMe keÀefve<þ Jeiee&le nesle Demes.
4) meJe&meeceev³e : - ueesnej, megleej, ceeUer, keÀesUer ³eeb®ee meceeJesMe meJe&meeceev³e Jeiee&le kesÀuee peele ]]
Demes.
2) DeeÞeceJ³eJemLee : - meeleJeenve keÀeUele meceepepeerJeve megmebmke=Àle keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ
DemeCeejer DeeÞeceJ³eJemLee Òe® eefuele nesleer.
3) keÀewìgbefyekeÀ peerJeve : - meeleJeenve keÀeUele meceepeele SkeÀ$e kegÀìgbyeHe×leer Òe®eueerle nesleer.
Iejeleerue keÀlee& Heg©mLeeve nesles. jepekeÀer³e efmLejlee Je DeeefLe&keÀ mece=×lee meeleJeenve meece´ep³eele Òe®eefuele nesleer
HeefjCeeceer ueeskeÀeb®es keÀewìgbefyekeÀ peerJeve ®eebieues nesles.
munotes.in

Page 37

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
37 4) efm$e³eeb®es mLeeve : - meeleJeenve keÀeUele efm$e³eebvee ceevee®es mLeeve nesles . efMe#eCe Je
jepekeÀejCeele efm$e³ee menYeeieer nesle nesl³ee. efm$e³eebvee mebHeÊeer®es nkeÌkeÀ nesles. Oeeefce&keÀ efJeOeerle l³eebvee
menYeeieer nesC³ee®es nkeÌkeÀ nesles. meeleJeenve jepekeÀl³ee¥veer DeeHeueer veeJes ceeleeb®³ee veeJeeMeer pees[ue er
nesleer ³eeJe©ve m$eer³eebvee meceepeele ceevee®es mLeeve nesles ns mHe<ì nesles. 'm$eer ner Deveble keÀeUe®eer ceelee
Deens' ner®e YeeJevee l³eekeÀeUer meceepeele nesleer.
5) JesMeYetvesmetve [eske̳eeJej ìesHeer JeeHejle nesles lej efm$e³ee OeeslejemeejKes Jem$e meJee¥ieeuee HeefjOeeve keÀjle
nesl³ee. HeefM®ece #e$eHeeb®eer peer efMeuHes GHeueyOe Deensle. l³eeJe©ve ³ee meceepeeleerue ueeskeÀ Heìuees Ce,
keÀesì, ueebye DeesJn&keÀesì, ìesHeer, Heie[er DeMee ÒekeÀej®eer JesMeYet6) DeuebkeÀej : - meeleJeenve keÀeUeleerue m$eer - Heg©nesles. HewbpeCe, keÀCe&HegÀues, yeengbJe j kesÀ³egj, kebÀieCe, Debieþîee, ceesleer efkebÀJee jlves, keÀcejHeÆs Fl³eeoer
DeuebkeÀejeb®ee JeeHej nesle neslee.
7) ceveesjbpeve : - meeleJeenve keÀeUele KesU, ve=l³e, ieerle, JeeÐe, Ðetle Deeoer ceeO³ecee®ee JeeHej
ceveesjbpeveemeeþer kesÀuee peele nes lee.
8) efveJeeme : - meeleJeenve keÀeUele ceesþer veiejs DeefmleÊJeele nesleer. YeJ³e, jepeJee[s, nJesu³ee nesl³ee
veieje®³ee meYeesJeleeueer leìyeboer nesleer. veiejele DeveskeÀ cepeueer Fceejleer nesl³ee. efveJeemes yeebOeC³eemeeþer
efJeìe ueekeÀ[eb®ee JeeHej kesÀuee peele neslee. ceO³eceJeieea³eeb®eer Iejs ®eej Keesu³eeb®eer Demele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. meeleJeenve keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer peeCetve I³ee.
2.7 meeleJeenve keÀeUeleerue DeeefLe&keÀ efmLeleer
meeleJeenvee®ee keÀ eueKeb[ DeeefLe&keÀ ¢<ìîee JewYeJee®ee keÀeueKeb[ neslee. HeefjCeeceer ³ee keÀeueKeb[eleerue
DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer mebHevve nesleer.
1) Mesleer : - Mesleer ne meeleJeenve keÀeUeleerue ueeskeÀeb®ee ÒecegKe J³eJemee³e neslee. Mesleerletve Yeele,
pJeejer, yeepejer Deeoer efHekesÀ Iesleueer peele nesleer.
2) J³eeHeej: - meeleJeenve keÀeUele J³eeHeejosMeebleie&le Je osMeyee¿e ®eeuele neslee. Dee³eele DeeefCe
efve³ee&le ³ee oesvner DeeefLe&keÀ Òeef¬eÀ³esletve ³ee keÀeueKeb[eleerue J³eeHeej YejYejeìerme Dee uee neslee.
3) J³eeHeej keWÀês : - meeleJeenve keÀeueele lesj, veeefMekeÀ, pegvvej, YeeskeÀjove, HewþCe, keÀje[,
Jewpe³ebleer, vesJeemes, Je keÀesuneHetj ner cenÊJee®eer keWÀê veeJee©Heeuee Deeueer nesleer.
4) J³eeHeejer yebojs : - meeleJeenve keÀeUele Ye[es ®e, keÀu³eeCe, meesHeeje, [neCet ner J³eeHeejer yebojs
veeJee©Heeuee Deeueer nesleer. ceesþceesþîee J³eeHeejer keWÀêeyejesyej ner yebojs pees[u³eeves ³ee keÀeueKeb[eleerue
J³eeHeejÒeef¬eÀ³ee meg$eye× Peeueer nesleer.
munotes.in

Page 38

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
38 5) efve³ee&le : - meeleJeenve keÀeUele Yeejlee®ee J³eeHeej FefpeHle, Fìueer, ûeerme ³ee osMeebyejesyej nesle
Demes. Yeejleeletve ³ee osMeebvee efleUe®es lesue, meeKej, ÒeeC³eeb®eer keÀele[er, jsMeceer Jem$es, ceueceue,
Jesueoes[s, cemeeu³ee®es HeoeLe&, efnjs, ceeefCekeÀ, ceesleer ³ee Jemlet e fve³ee&le kesÀu³ee peele nesl³ee. Yeejlee®es
³ee osMeebyejesyejerue Dee³eeleerHes#ee efve³ee&leer®es ÒeceeCe peemle Demeu³eeves ³ee osMeebletve ³esCeeje mebHeÊeer®ee
DeesIe YeejleekeÀ[s peemle ÒeceeCeele ³esle neslee. cnCetve®e ³ee keÀeueKeb[eleerue Yeej lee®eer DeeefLe&keÀ
HeefjefmLeleer ®eebieueer nesleer.
6) Dee³eele : - meeleJeenve keÀeUele Yeejlee®ee J³eeHeej FefpeHle, Fìueer, ûeerme, ³ee osMeeyejesyej nesle
neslee. ³ee osMeebkeÀ[tve Yeejle jesceve ceÐe, leebyes, keÀLeerue, efMemes, keÀe®e, Deewnmleeroblee®³ee Jemlet, jesceve Yeeb[er, jesceve efoJes ye´ebPe®es HegleUs. ³ee Jemletb®eer Dee³eele keÀjle neslee.
7) keÀj :- meeleJeenve keÀeUele JesieJesieUer keÀj ÒeCeeueer Òe®eefuele nesleer. JemletbJejerue keÀj, pekeÀele
keÀj, DeHejeOeer J³ekeÌleerJejerue ob[, J³eeHeejerkeÀj Deeoer ceeO³eceeletve meece´ep³eeuee ceesþîee ÒeceeCeele keÀj
©Heeves DeeefLe&keÀ ueeYe ÒeeHle nesle neslee.
8) J³eeHeej ÞesC³ee : - meeleJeenve keÀeUele pees J³eeHeej kesÀuee peele neslee lees J³eeHeejÞe sC³eeÜejs
kesÀuee peele neslee.
1) OeefvekeÀ (Oeev³ee®es J³eeHeejer)
2) iebefOekeÀ (megiebOe HeoeLee¥®es J³eeHeejer)
3) ceeueekeÀej (ceeue yeveefJeCeejs)
4) megJeCe&keÀej (meesveej)
5) mesueJeìkeÀer (HeeLejJeì)
6) kegÀueefìkeÀ (kebgÀYeej)
7) keÀesefuekeÀ (Jem$e efJeCeCeejs)
³ee J³eeHeejer ÞesC³eevegmeej J³eeHeej nesle Demeu³eeves J³eeHeej efve³eespeveye× nesle Demes.
9) efJeefvece³e ceeO³ece : - meeleJeenve keÀeUele DeeefLe&keÀ efJeefvece³eemeeþer veeCeer Òe®eefuele nesleer. ner
veeCeer meesves, ®eeboer, efMemes, Heesefìve ³ee OeeletbHeemetve yeveefJeuesueer Demele. HeefjCeeceer ³ee veeC³eeb®³ee
JeeHejecegUs J³eeHeej Òeef¬eÀ³ee ®eebieueer yeveueer nesleer.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. meeleJeenve keÀeUeleerue DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer peeCetve I³ee.
2.8 meeleJeenve keÀeUele erue Oeeefce&keÀ efmLeleer
meeleJeenve keÀeUeleerue jepekeÀlex Oeeefce&keÀ yeeyeleerle Oece&meefnjepeJeìerle JewefokeÀ, yeew× Je pewve ³ee eflevner HejbHejevee jepeeÞe³e efouee neslee. meeleJeenve jepes mJele: munotes.in

Page 39

ceew³ees&llej jepeJeì - Megbie - kegÀMeeCe - meeleJeneve
39 efnbot Oeefce&³e nesles meeleJeenve keÀeUeleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer®eer ceeefnleer DeeHeCeeme Heg{erue ceeefnleer®³ee
DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) Oece& :- meeleJeenveeb®ee Oece& JewefokeÀ Oece& neslee. les JewefokeÀ Oecee&®es Deveg³ee³eer n esles cnCetve®e l³eebveer
DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale ³ee Oecee&®es Hegve©ppeerJeve Ie[Jetve DeeCeues nesles. ³ee Oecee&uee jepeeÞe³e efouee
neslee. ne Oece& Jee{efJeC³eemeeþer l³eebves Òe³elve kesÀuee neslee. ³ee Oecee&yeÎue l³eebvee DeefYeceeve neslee.
2) osJelee : - meeleJeenve keÀeUele osJe osJeleeb®eer Hetpee kesÀueer peele nesleer. meg³e&, ®ebê, ³ece, Je©Ce,
Fbê, kegÀyesj, efMeJe, veeie, ieewjer ³ee osJe osJeleevee ceeveues peele nesles. ³e#eHetpeener ner Òe®eefuele nesleer.
veeCesIee쮳ee efMeueeues Keele DeMee ÒekeÀej®eer ceeefnleer veceto keÀjC³eele Deeueer Deens.
3) ³e%e : - meeleJeenve keÀeUele ³e%eefJeOeer Òe®eefuele neslee. meJe&meeceev³eeHeemetve jepekeÀl³ee¥He³e¥le
JesieJesieUs vewefceÊeerkeÀ Deewef®el³e meeOetve ³e%e keÀjle nesles. meeleJeenv e mece´eì Þeer meelekeÀCeea Je l³ee®eer
Helveer veeieefvekeÀe efnves DeveskeÀ Þeesle³e%e kesÀu³ee®ee GuuesKe Deens. Þeer. meelekeÀCeeaves oesveoe DeMJecesOe
³e%e kesÀu³ee®ee GuuesKe Deens.
4) Hetpee : - meeleJeenve keÀeUele osJe -osJeleeb®eer Hetpee kesÀuee r peele nesleer. Hetpee efJeOeermeeþer Je´les,
³e%e, leHe, GHeJeeme, mel³eJe®eve, m$eesle HeþCe, ceveve, ef®ebleve, Deeoerceeiee¥®ee JeeHej kesÀuee peele neslee.
5) yeew× Oecee&yeeyele®es OeesjCe : - meeleJeenve jepekeÀl³ee&veer pejer JewefokeÀ Oece& efmJe keÀejuee Demeuee
lejer l³eebveer yeew× Oecee&uee Goej DeeÞe³e efouee neslee. meeleJeenve jepes, ceeb[ueerkeÀ jepes Je mejoej
³eebveer yeew× Oecee&uee Goejnmles osCei³ee efou³ee. lemes®e meJe&meeceev³e pevelesueener ³ee Oecee&®ee efmJekeÀej
keÀjC³ee®es DeeJ neve kesÀues. efJenej -®ewl³eûen keÀesjC³eeme ceole kesÀueer. Deefpebþe ³esLeerue uesCeer ¬eÀceebkeÀ 26
ceO³es Demee GuuesKe Deens.
meeleJeenve jepekeÀlex Oece&meefnJeeleeJejC e nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1. meeleJeenve keÀeUeleerue Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer peeCetve I³ee.
2.9 meejebMe
ceew³eexÊej jepeJeìerleerue leerve cenlJeHetCe& meÊee cnCepes Megbie, kegÀMeeCe Je meeleJeenve meÊee nes³e. ³ee
jepeJeìerleerue leerve cenÊJeHetCe& jepekeÀles cnCepes Megbie meÊeeOeerMe HegcnCepes keÀefvekeÀejefkeÀoeacegUs ne keÀeueKeb[ veeJee©H eeuee Deeuee neslee. cnCetve ³ee eflevner jepeJeìervee Òee®eerve
Yeejlee®³ee Feflenmeele cenÊJee®es mLeeve Deens.
2.10 ÒeMve
1. Megbie meÊes®ee mebmLeeHekeÀ ³ee veel³eeves Heg2. kegÀMeeCe meÊes®ee SkeÀ Þes<þ mece´ eì cnCetve keÀefve

Page 40

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
40 3. meeleJeenve IejeC³eeleerue meJe&Þes<þ jepekeÀlee& ³ee veel³eeves ieewleceerHeg$e meelekeÀCeea®eer keÀejefkeÀo&
mHe<ì keÀje.
4. meeleJeneve keÀeueerve meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ efpeJeve mHe< ì keÀje.
2.11 meboYe&
1. ceesjJeb®eerkeÀj me. Þeer. meeleJeneve keÀeueerve ceneje<ì^, He´eflecee He´keÀeMeCe, HegCes.
2. ef[. ef[. keÀesmesyeer He´e®eerve Yeejleer³e Fefleneme Je meY³elee.
3. Pee.ef[. Sve He´e®eerve Yeejle keÀe Fefleneme.
4. Mecee& jece MejCe -He´e®eerve Yeejleerleerue jepekeÀer³e efJe®eej DeeefCe mebmLee, [e³eceb[ He´keÀeMeve, HegCes -
2006.



munotes.in

Page 41

41 3
`iegHle keÀeueKeb['
(F.me. 320 les F.me. 600)
IeìkeÀ j®evee:
3.0 GefÎ<ìîes
3.1 He´mleeJevee
3.2 iegHleeb®eeGo³e
3.3 meece´ep³e efJemleej
3.4 mece´eì ogmeje ®ebêiegHle
3.5 ®ebêiegHlee®eer ³eesi³elee
3.6 Heefnuee kegÀceej iegHle
3.7 mkebÀoiegHle Je l³ee®es Jeejme
3.8 meejebMe
3.9 ÒeMve
3.10 meboYe&
3.0 GefÎ<ìîe s
 iegHle jep³ekeÀl³ee¥®eer ceeefnleer HeenCes.
 iegHlejep³ekeÀl³ee¥®eer He´µeemeve J³eJemLee mecepetve IesCes.
 iegHlekeÀe}Keb[eleer} meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee Dee{eJee IesCes.
 iegHle keÀeueerve megJeCe& ³egiee®es efvekeÀ iegHle keÀeueerve meebmke=ÀeflekeÀ He´meeje®ee Je Nnemee®ee DeY³eeme keÀjCes.
3.1 He´mleeJevee
iegHlekeÀeU ne Yeejleer³e Feflenemeeleerue megJeCe&keÀeU mecepe}e peelees. ®ebêiegHle ceew³ee&ves efiejvee j He´osµeele
µeemeve keÀjC³eekeÀefjlee cnCetve p³ee DeefOekeÀeN³ee}e HeeþefJe}s nesles. l³ee®es veeJe Heg³esles. ³ee®e Heg<³eiegHleeves megoµe&ve veeJee®ee le}eJe yeebOetve l³eeletve HeeCeer HegjefJeC³ee®eer J³eJemLee kesÀ}er. µeg bie
keÀeUeleer} He´efmeOo yeengve mlebYe}sKeele jepee efJeµeosJe ³ee®ee Gu}sKe meeHe[lees. lees iegHle ³egie
(iegHlekeÀeUeleer} m$eer®ee ceg}iee) ³ee iegHle keÀeUeleer} Jeerj HegjDemeeJeer. De}eneyeeo He´µem leerJejÀve ÞeeriegHle keÀeUeHeemetve iegHle IejeC³ee}e He´ejbYe Pee}e DemeeJee Demes munotes.in

Page 42

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
42 efomeles. HegCes ³esLeer} leece´Heìele megOoe mecegê iegHle ne cenejepe ÞeeriegHlee®ee HeCelet DeeefCe cenejepe
IeìeslkeÀ®e ³ee®ee veelet Demes Gu}sKe meeHe[leele. cnCetve ³eeJejÀve ÞeeriegHle veeJee®ee JeerjHegjÀIejC³ee®eer mLeeHevee kesÀ}er DemeeJeer. De}eneyeeo ³esLeer} He´µemleerJejÀve ÞeeriegHle ne iegHle IejC³ee®ee cegU
HegjÀ3.2 iegHleeb®ee Go³e
1. cenejepe ÞeeriegHle ( F.me. 240 - 280) ë - kegÀµeeCe meece´ep³ee®ee Nneme Peeu³eeveblej Gllej
Yeejleele pees ieeWOeU efvecee&Ce Pee}e l³ee®ee HeÀe³eoe IesTve DeveskeÀ He´ebleer³e mejoej mJeleb$e Pee}s.
l³eeleer} ÞeeriegHle SkeÀ mejoej DemeeJee. ef®eveer ³ee$eskeÀjÀ Feflmebie®³ee ³eeves ef}n er}s}e Je=leebleeJejÀve
ÞeeriegHleeves ceieOee®³ee HetJex}e vee}boe efJeÐeeHeerþeHeemetve HetJexkeÀ[s ®eeUerme ³eespeves otj Deme}su³ee
ce=ieefµeKee JeveepeJeU yeewOo ³ee$eskeÀjÀbvee jenC³eekeÀjlee cnCetve SkeÀ efJenej yeebOe}s nesles cnCepes ÞeeriegHle
yeewOoOecee&®ee Deeoj keÀjCeeje MeemekeÀ neslee. ÞeeriegHleeves mJeleb$e jep³e mLeeHeve kesÀu³ee veblej mJeleë}e
cenejepe ner HeoJeer }eJetve Iesle}er. ÞeeriegHlee®³ee nesve cegêeJej iegHleje³e DeeefCe ÞeeriegHlelme Demes oesve
µeyo Dee{Utve Dee}s Deensle. ³ eeJejÀve ÞeeriegHle ne iegHle IejeC³ee®ee Heefnuee MeemekeÀ þjlees.
2. cenejepe IeìeslkeÀ®e ( F.me. 280 les 320) ë - ³ee keÀeUeleu³ee keÀener cegêe Deµee nesl³ee keÀer
p³eeJej IeìlkeÀes®e iegHm³e ner De#ejs keÀesj}s}er efomeleele. l³ee®es meJe& ¢ef<ìves He efj#eCe kesÀu³eeveblej l³ee
IeìlkeÀes®e keÀe}erve Deensle Demes efmeOo Pee}s}s efomeles. ³ee IeìlkeÀes®e jepeeves megOoe cenejepe ner
HeoJeer mebHeeove kesÀ}er nesleer. IeìlkeÀes®ee®eer keÀener veeCeer meeHe[}er Deensle l³eeJejÀve lees keÀle&yeieej Je
Hejeke´Àceer neslee Demes efomeles. Jewµee}er ner IeìlkeÀes®ee®eer jepeOeeveer nesleer l³eeves F.me. 280 les 320
He³e&le jep³e kesÀ}s.
3. cenejepeeefOejepe ®ebêiegHle Heefn}e (F.me. 320 les 340) ë - IeìeslkeÀ®eeveblej l³ee®ee
ceg}iee ®ebêiegHle Heefn}e ne ieeo erJej Dee}e l³ee®³ee keÀejefkeÀoeaceO³es iegHle IejeC³ee®ee veeJe}ewkeÀerkeÀ
Jee{erme }eie}e. F.me. 320 ceO³es HeÀej ceesþ³ee He´ceeCeele jep³ejesnCe meceejbYe kesÀ}e. ³ee cegnglee&Jej
®ebêiegHleeves veJeerve iegHle mebJele Òe®eefuele kesÀueer. Hejeke´Àcee r jepee®e HeÀkeÌle veJeerve keÀe}Keb[e}e He´ejbYe
keÀjerle Demele ³eeJejÀve ®ebêiegHle Heefn}e osKeer} Deefleµe³e Hejeke´Àceer neslee. l³eeves mJeleë}e
cenejepeOeerjepe ner HeoJeer }eJetve Iesle}er nesleer. ³eeJejÀve l³ee®eer }lees mece´eì ³ee Heoe}e ³eesi³e neslee. ³eeJejÀve efveefµ®ele®e ®ebêiegHle HetJeea Hes#ee ye}Jeeve neslee Demes
efomeles. ieeefoJej Deeu³eeveblej ®ebêiegHleeves Jewµee}er ef}®íJeer ³esLeer} jepekeÀv³ee kegÀceejosJeer efn®³eeµeer
efJeJeen kesÀ} e ner ®ebêiegHlee®³ee peerJeveeleer} cenlJee®eer Ieìvee Deens. keÀejCe lelkeÀe}erve jepekeÀer³e
peerJeveele Jewµee}er®es ef}®íJeer IejeCes ns Del³eble meeceL³e& mebHevve mecepe}s peele Demes.
3.3 meece´ep³e efJemleej
mece´eì mecegêiegHle (F.me. 335 les 3 75) ë - Yeejlee®³ee FeflenemeeceO³es pes keÀener Lees[s jepes
DeeHeu³ee DebieYetle iegCeeves mebyebOe Yeejleer³e mebmke=Àleer}e DeeojCeer³e þj}s Deensle. l³eeceO³es
mecegêiegHlee®ee Jej®ee ke´ÀceebkeÀ }eielees. iegHle mece´eì, Heefn}e ®ebêiegHle DeeefCe jeC eer kegÀceejosJeer ³eeb®ee ne
jepeHeg$e nes³e. jepee ®ebêiegHleeves }neveHeCeeHeemetve ³ee jepekegÀceeje}e DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejs yeewefOokeÀ Je
}efJeÐee Je keÀ}e ³eeb®ee l³eeves DeY³eeme kesÀ}e. ³egJejepe Demeleevee l³eeves }{eF& efpebkeÀu³ee nesl³ee. munotes.in

Page 43

`iegHle keÀeueKeb['
43 ojyeejeleer} mejoejebJej l³ee®es Je®e&mJe nesles. DeeHeu³ee efHel³ee®³ee keÀejefkeÀoeale®e l³eeves DeeHeu³ee
meeceL³ee¥®eer DeesUKe keÀjÀve efo}er n esleer. mece´eìe}e DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejs meJe& iegCe l³ee®³ee peJeU
Demeu³eeves lees }eskeÀefHe´³e Pee}e neslee. l³ee®es n³ee keÀleg&lJecegUs ®ebêiegHleves mecegêiegHlee}e DeeHe}e Jeejme
cnCetve IeesefmecegêiegHlee®eer jepekeÀer³e keÀejefke&Ào FeflenemeeceO³es He´efmeOo Deens.
GllejskeÀ[er} 9 jep³eeb®ee kesÀ}s}e HejeYeJe ë - mecegêiegHleeves megjÀJeeleerHeemetve®e ceneve mece´eì
nesC³ee®es O³es³e DeeHeu³ee meceesj þ sJe}s nesles. DeeHeu³ee}e meyebOe YeejleeJej jep³e keÀjeJe³ee®es Demes}
lej GllejskeÀ[er} µe$eg mebIee}e ve<ì kesÀ}s Heeefnpes ns }#eele IesTve®e Gllej Yeejleeleer}
jepeebefJejÀOo ceesefnce keÀe{}er. DeeHeu³ee jepeOeeveer®³ee DeemeHeeme SkeÀner µe$eg efµeu }keÀ þsJee³e®ee
veener. ne®e Goodsµe meceesj þsTve l³eeves GllejskeÀ[er} 9 jepeeb®ee HejeYeJe kesÀ}e. les jepes
Heg{er}He´ceeCesë -
1) jÀHe osJe 5) ieCeHeleerveeie 9) ye}Jece&ve
2) ceeefle} 6) veeiemesve
3) veeieolle 7) vebefove
4) ®ebêJecee& 8) De®³egle
mecegêiegHleeves GllesjkeÀ[er} ³ee 9 jepeeb®ee HejeYeJe kesÀu³eecegUs GllejYeejleeceO³es Yeejlee®ee keÀener
Yeeie Je Heefµ®ece yebiee}®ee keÀener Yeeie l³eeb®³ee jep³eele meceeefJe<ì Pee}e.
Dev³e jepeebJej efceUefJe}s}e efJepe³e ë - mecegêiegHl eeves Gllej YeejleeJej efJepe³e efceUJeu³ee veblej HegJe&
mejnooderJejer} Jev³e peceeleeR®eer 5 jep³es efpebketÀve l³eebvee DeeHe}s meJe&YeewcelJe ceev³e keÀjeJe³eeme }eJe}s
leer 5 jep³es Heg{er} He´ceeCes ë -
1) oeJekeÀ – (HetJe& yebiee})
2) mecelej – (yecnHeg$e®³ee cegKeepeJeUer} He´osµe)
3) keÀecejÀHe – (Deemeece)
4) keÀ$eerHetj – (ie{Jee}®ee He´osµe)
5) vesHeeU
oef#eCeskeÀ[er} 12 jepeeb®ee kesÀ}s}e HejeYeJe / oef#eCe efoefiJepe³e ë - mecegê iegHleeves jepee
Peeu³eeveblej He´Lece DeeHeu³ee jep³ee®³ee Gllej DeeefCe HetJe& meercee megjef#ele kesÀu³eeveblej l³eeves
oef#eCeskeÀ[s }#e kesbÀefo´le kesÀues ³eeJesUer oef#eCe Yeejleele DeveskeÀ íesìer -íesìer jep³es nesleer. oef#eCesle
HetJeea Deme}s}s meeleJeenveeb®es jep³e ve<ì Pee}s nesles DeeefCe l³eeSsJepe er oef#eCesceO³es JeekeÀeìkeÀeb®es jep³e
DeefmlelJeele Dee}s nesles. mecegêiegHleeves GllejskeÀ[s efJepe³e efceUefJeu³eeveblej oef#eCe ceesefnce neleer
Iesle}er. mecegêiegHlee®³ee oef#eCe efoefiJepe³ee®eer ceeefnleer De}eneyeeo ³esLeer} mlebYe}sKeeJejÀve e fceUles.
mecegêiegHleeves ³ee ceesefncesceO³es oef#eCesleer} JeekeÀeìkeÀ jepeebvee ve ogKeeJelee }neve }neve jep³es efpebketÀve
Iesle}er mecegêiegHleeves oef#eCesleer} 12 íesìer jep³es efpebketÀve Iesle}er leer Heg{er}He´ceeCes ë - munotes.in

Page 44

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
44 1) cenekeÀesmee}®ee cenW ê
2) cenekeÀebleej®ee J³eeIe´jepe
3) keÀesme}e®ee jepee cenWêefiejer
4) efHemìeHetj®ee jepee cenWêefiejer efHe<þeHetj®ee
5) keÀesììtj®ee jepee mJeeceerolle
6) Sjb[Heu}®ee jepee oceve
7) keÀeb®eer®ee jepee efJe8) DeJecetkeÌle®ee jepee efve} jepee
9) JesCeer®ee jepee nmleerJejceve
10) Hee}JekeÀe®ee jepee Gie´mesve
11) osJeje<ì^e®ee jepee
12) kegÀmLee} Hetj®ee jepee Oevebpe³e
mecegêiegHleeves DeeHeu³ee oef#eCe ceesefncesle ³ee 12 jepeeb®ee HejeYeJe kesÀ}e. mecegêiegHleeves ner 12 jep³es
efpebketÀve Iesle}er Deme}er lejer leer jep³es DeeHeu³ee leey³eele ve Ieslee l³eeb®eer jep³es l³eeve jepeebvee Hejle
keÀjC³eele Dee}er. ³ee jepeebvee mecegêiegHlee®es HeÀkeÌle ceeb[ef}keÀlJe efmJekeÀejeJes }eie}s. mece´eì
mecegêiegHlee®eer ner ceesefnce Fleke Àer ³eµemJeer Pee}er keÀer l³eeves 3 JeHe´osµe DeeHeu³ee Je®e&mJeeKee}er DeeCe}e. mecegêiegHlee®eer oef#eCe ceesefnce Deefleµe³e ³eµemJeer þjue.
µespeejer} jep³eebµeer mebyebOe ë - mecegêiegHleeves YeejleeJej jep³e keÀ jerle Demeleevee DeveskeÀ }neve
ceesþ³ee jep³ee®ee HejeYeJe kesÀ}e. He´®eb[ meece´ep³e efJemleej Ie[Jetve DeeCe}e. meece´ep³e
efJemleejebyejesyej®e HejkeÀer³e melleebyejesyej cew$eerHetCe& Je menkeÀe³ee&®es mebyebOe efvecee&Ce kesÀ}s. cnCetve®e l³ee®e s
kegÀµeeve, µekeÀ F. jepee yejesyej cew$eerHetCe& mebyebOe He´mLeeefHele Pee}s. lej efµe}esve®ee (ÞeeruebkeÀe) jepee
cesIeJeCe& ³eeb®³ee efJevebleer}e ceeve osTve mecegêiegHleeves yegOoie³ee ³esLes yeewOo efYe#etkeÀeRmeeþer efJeÞeece ie=n
yeebOeC³ee®eer HejJee veieer efo}er.
mecegêiegHleeves DeeHeu³ee keÀeUele Gllej, Yeejle, Hebpeeye, HetJex}e DeesefjmeeHe³e&ble, oef#eCe efnboer
cenemeeiejeHe³e&ble efJeµee} meece´ep³e Ie[Jetve DeeCe}s ³eecegUs iegHle IejeC³eeleer} SkeÀ cenÊJee®ee mece´eì
cnCetve®e mecegêiegHlee ®ee Gu}sKe kesÀ}e peelees.
DeµJecesOe ³e%e ë - mecegêiegHleeves jepee Peeu³eeveblej DeeHeu³ee jepeOeeveer®³ee ®eejner efoµeebJej efJepe³e
efceUefJeu³eeveblej DeeHe}s He´YeglJe efmeOo keÀjC³eemeeþer Je JewefokeÀ Oecee&®es Hegve©ppeerJeve keÀjC³eemeeþer
DeµJecesOe ³e%e keÀjC³ee®es þjefJe}s. DeµJecesOe ³e%e ne Þes<þlee efveoµe&keÀ Deens. lemes®e Dee³e& HejbHejs®es
Hegve©ppeerJeve Ie[Jetve DeeCeCeeje Deens. DeµJecesOe ³e%ee®³ee efveefcelleeves mecegêiegHleeves megJeCe& veeCeer
Hee[}er DeeefCe ³ee veeC³eeJej Sk eÀe yeepet}e ³e%eemeceesj GYee Deme}s}e DeµJe lej ogmeN³ee yeepet}e
jeCeer®eer He´eflecee Deens. ³ee DeµJecesOe ³e%ee®³ee efveefcelleeves l³eeves DeHeej oeveOece& kesÀ}s. munotes.in

Page 45

`iegHle keÀeueKeb['
45 mecegêiegHlee®eer ³eesi³elee ë - He´e®eerve Yeejleer³e Feflenemeeleer} mecegêiegHle n e SkeÀ ceneve jepee neslee.
iegHlekeÀeUeceO³es l³ee}e DeefOekeÀ cenlJe Deens. mecegêiegHlee®eer ³eesi³elee DeY³eemeele Demeleevee DeveskeÀ
yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjeJee }eielees. l³ee Heg{erue He´ceeCe -
ceneve ³eesOoe ë - mecegêiegHle ne SkeÀ efOeHHee[, Yej oej íeleer®ee Je DeodYetle J³ekeÌleercelJe Deme}s}e
jepee neslee. lemes®e lees ceneve ³eesOoe neslee. He´l³eskeÀ }{eF& lees Deie´Ceer jentve mJeleë }{eF& keÀjerle
Demes. lees efµemleefHe´³e mesveeHeleer neslee. mecegêiegHleeves DeeKe}su³ee }Demes cnCeleele keÀer, “l³ee®eer keÀejefke&Ào SkeÀ efJeµee} }µeeble mebie´cee®ee SkeÀ jCeOeerj neslee. lees JeeIeemeejKee Hejeke´Àceer neslee. cnCetve l³ee®ee Gu}sKe J³eeIe´
Hejeke´Àce Demee kesÀ}e peelees. mesveeHeleer cnCetve l³eeves kesÀ}su³ee }{e³ee Deefleµe³e cenlJee®³ee Deensle.
Gllej Yeejleeleer} 9 jepeeb®ee l³eeves kesÀ}s}e HejeYeJe ns l³ee®³ee Glke=À<ì ³egOo efveleer®es ceesþs
GoenjCe Deens. DeeefCe meJee&le cenlJee®es cnCepes l³eeves jepeOeeveerHeemetve otj Deme}su³ee He´osµeele
DeeHe}s Je®e&mJe He´mLeeefHele kesÀ}s. HeCe l³ee jep³eebvee vesmleeveeyetle ve keÀjlee HeÀkeÌle ceeb[ef}keÀlJe
efmJekeÀejeJes }eJe}s. ³eeceO³es l³ee®ee ceglmeooderHeCee efometve ³eslees. l³ee®³ ee }meeLe nesleer. mecegêiegHleeves DeeHeu³ee keÀeUele pes ceneve efJepe³e efceUJe}s. l³eeyeood} FeflenemekeÀej
efJnmesvìefmceLe ³eeves ‘Yeejleer³e vesHeesef}³eve ’ cnCetve l³ee®ee ieewjJe kesÀ}e Deens. Hejbleg vesHeesef}³eve DeeefCe
mecegêiegHle ³ee oesIeeb®³eener keÀejeefke&Àoer®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme kesÀu³eeveblej Demes efometve ³esles keÀer,
mece´eì vesHeesef}³eveHes#ee mecegêiegHle Þes<þ neslee keÀejCe mecegêiegHlee}e l³ee®³ee peerJeveeceO³es HejeYeJe keÀOeer
ceeefnle®e veJnlee. lees DeKeb[ efJepe³eer jepee neslee. cnCetve®e l³ee}e He´e®eerve Yeejleer³e Feflenemeeleer}
iegHle keÀeUeleer} cenlJee®ee mece´eì ceeve}s peeles.
mecegêiegHle SkeÀ Þes<þ He´µeemekeÀ ë - mecegêiegHle pemee ceneve ³eesOoe neslee lemee Glke=À<ì He ´µeemekeÀner
neslee. l³eeves He´µeemeveele DeveskeÀ megOeejCee kesÀu³ee. l³eeves DeeHeu³ee keÀe³e&keÀeUele He´µeemeveeceO³es
ÞesCeeryeOo DeefOekeÀeN³eeb®³ee vesceCetkeÀe kesÀu³ee. He´l³eskeÀe®es DeefOekeÀej Je keÀle&J³e efveefµ®ele kesÀ}s.
v³ee³eoevee®³ee yeeyeleerle lees Deefleµe³e keÀeìskeÀesj neslee. l³eeves }eskeÀkeÀu³eeCekeÀejer He´µeemeve efvecee&Ce
keÀjC³ee®es keÀe³e& kesÀ}s. ®e}ve J³eJemLesle Deceg}eie´ yeo} Ie[Jetve DeeCe}e. He´µeemeveeceO³es
efµemleyeOoHeCee DeeCe}e. ceew³e&keÀe}erve µeemeveeHes#e e l³ee®es µeemeve }eskeÀeefYecegKe nesles. l³ee®ee
He´µeemekeÀer³e Jeie& Deefleµe³e keÀe³e&#ece neslee. l³ee®³ee DeHejes#e osKeer} He´µeemeve Gllecejerl³ee ®ee}efJe}s
peele Demes. He´µeemeveekeÀ[s He´ebeflekeÀ Je ie´ece He´µeemevee®³ee ceeO³eceeletve meece ´ep³eeleer} peveles®ee
meJee¥ieerCe efJekeÀeme keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. DeeHeu³ee meece´ep³eeceO³es µeeblelee Je megJ³eJemLee efvecee&Ce
keÀjC³eeyejesyej®e J³eeHeej DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, efJeÐee, keÀ}e, meeefnl³e F. yeeyeleerle ner ceesþe efJekeÀeme
Ie[Jetve DeeCe}e. l³eecetUs®e mecegêiegHlee®eer µeemeve J³eJemLee }eskeÀeefYecegKe cnCetve DeesUKe}er peeles.
Oece&µeer} jepee ë - mecegêiegHle ne JewefokeÀ Oecee&®ee HegjmkeÀlee& neslee. efJeÜeve Je iegCeer }eskeÀebvee oeve Oece&
keÀjCes ns l³ee®es efve³e efcele keÀece nesles. mecegêiegHleeves DeµJecesOe ³e%e kesÀu³eeveblej npeejes iejerye }eskeÀebvee
Je ye´ecnCeebvee oeveOece& kesÀ}e. lees Oece& meefnlejer l³eeves Flej Oecee¥®ee ÜscnCetve®e l³eeves }bkesÀ®ee jepee cesIeJeCe& ³ee®³ee efJevebleer}e ceeve osTve yegOoie³ee ³esLes l³eeves yeewOoefJenej
yeebOeC³eeme HejJeeveieer efo}er. l³ee®es keÀe³e& Fle kesÀ }eskeÀceev³e nesles keÀer l³ee®ee Gu}sKe He=LJeerle}eJejer}
osJe efkebÀJee ceeveJeerjÀHeeleer} osJe Deµee µeyoele kesÀ}e peelees.
efJeÐee Je keÀ}e ³eeb®ee DeeÞe³eoelee ë - mecegêiegHle®³ee keÀeUele YeejleeceO³es megJeCe&³egiee®ee Hee³ee
Ieele}e ies}e. mJeleë mecegêiegHle ne Þes<þ efJeÜeve, He´efleYeeJevee keÀJeer, }ef}le keÀ}e®ee J³eemebieer Je munotes.in

Page 46

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
46 DeveskeÀ keÀ}eb®ee Goej DeeÞe³eoelee neslee. mecegêiegHlee®³ee yegOoercellesyeood} l³eeb®³ee ojyeejeleer}
jepekeÀJeer nefjmesve Demes cnCelees keÀer, efJeodJelle s®³ee yeeyeleerle mecegêiegHle l³ee®³ee ³egiee®es Deeµ®e³e& þj}s
Demee neslee. l³ee®³ee yegefOocellee ye=nmHeleer}ener }epeJeeCeej nesleer. l³ee}e FeflenemeeceO³es keÀJeerjepe
cnCetvener DeesUKe}s peeles. lemes®e mecegêiegHlee®³ee SkeÀe veeC³eeJej lees efJ eCee JeepeefJeleevee oeKeefJe}e
Deens. cnCepes®e l³ee}e mebieerlee®eer DeeJe[ nesleer. l³eeyeood} jepekeÀJeer njermesve Demes cnCelees keÀer,
“mebieerle DeeefCe iee³evee®es l³ee®es %eeve veejoe}e }epeerjJeeC³ee FleHele nesles. ” cnCepes®e mecegêiegHleeves
DeeHeu³ee keÀejefke&Àoerle efJeÐee Je keÀ}e ³eebvee GoejHeCes DeeÞe³e efo}e neslee.
He´e®eerve Yeejleer³e Feflenemeeleer} iegHle IejC³eeleer} SkeÀ Del³eble cenlJee®ee mece´eì cnCetve mecegêiegHlee®ee
Gu}sKe kesÀ}e peelees. keÀener efJeÜeveeb®³ee celes, lee s veJe³egiee®ee DeJeleej efkebÀJee He´Ceslee neslee. meppeveeb®es
DeeµeemLeeve, ogpe&veeb®ee keÀeU, Þes<þ efJeodJellee, efveJ³e&meveer, jefmekeÀ Je G®®e efveleerceeve cnCetve lees
DeesUKe}e peelees. Oece&, jepekeÀejCe, mebmke=Àleer DeeefCe µekeÌleer ³eeb®e e ceveesnj mebiece cnCepes mecegêiegHle
nes³e. l³eecegUss®e mecegêiegHlee®³ee keÀeUele Yeejleele megJeCe& ³egiee®ee Hee³ee Ieele}e ies}e. SketÀCe®e He´e®eerve
Yeejlee®³ee Feflenemeele mecegêiegHlee®eer keÀejefke&Ào Deefleµe³e cenlJee®eer Deens.
DeeHe}er H e´ieleer leHeemee -
1. mecegêiegHlee®³ee keÀejefke&Àoer®es Je keÀeceefiejer®es JeCe&ve keÀje.
3.4 mece´eì ogmeje ®ebêiegHle (efJeke´Àceeefol³e) (F.me. 375 les 414)
mece´eì ®ebo´iegHle ogmeje efJeke´Àceeefol³ee ieeoerJej ³esC³eeHetJeer& mecego´iegHlee®ee Jeejme cnCetve jeceiegHle ieeoerJej
yemeuee neslee. yengleebMe FeflenemekeÀej jeceiegHleeuee keÀeuHeefvekeÀ Hee$e ceeveleele. cee$e lelkeÀeueerve
meenerl³eeceO³es mecego´iegHleeveblej jeceiegHle ieeoerJej Deeu³ee®es HegjeJes efceUleele. jepee YeespeÜeje e fueefKele
DebieejjÀHekeÀce, SsefleneefmekeÀ veeìkeÀ osJeer®ebo´iegHlece, yeeCeYeìdì®es n871 ceOeerue mebpeveHe$es F. HegjeJ³eebveer jeceiegHle mecego´iegHleeveblej iegHle meece´ep³ee®ee GÊejeefOekeÀejer
yeveu³ee®es HegjeJes efceUleele.
osJeer ®ebo´iegHlece vegmeej jeceiegHleeves MekeÀebkeÀ[tve HejeYetle Peeu³eeveblej DeeHeueer Helveer Oeg´JeosJeer
MekeÀjepeeuee osCes efmJekeÀejues Hejbleg jeceiegHlee®ee ueneve YeeT ®ebêiegHle -II ³eeves Oe´gJeosJeer®es ©He IesTve
MekeÀjepeeuee þej ceejues Je l³eeveblej jeceiegHleeuee þej ceejÀCe Oeg´JeosJeerMeer efJeJeen kesÀuee. Je iegHle
meece´ep³ee®ee DeefOeHeleer yeveuee.
yengleebMe FeflenemekeÀej jeceiegHle ³eeme keÀeuHeefvekeÀ Hee$e ceeveleele.
jeceiegHle
jepee Yeespe Üeje efue efKele ‘Þe=ieejjÀHekeÀced ’ SsefleneefmekeÀ veeìkeÀ osJeer ‘®ebo´iegHleced ’ yeeCeYeìdì Üeje
j®eerle ‘nSsefleneefmekeÀ HegjeJ³eeb®³ee DeeOeejs jeceiegHle ne mecego ´iegHle®ee GÊejeefOekeÀejer neslee ns efmeOo nesles.
osefJe®ebo´iegHlevegmeej jeceiegHleeves MekeÀeÜejs HejeYetle Peeu³eeveblej DeeHeueer Helveer Oeg´JeosJeer nerme
MekeÀjepeeuee osCes efmJekeÀejues. Hejbleg jeceiegHlee®ee ueneve YeeT ®ebo´iegHle oggmeje ³ eeves Oeg´JeosJeer®ee JessMe
IesTve MekeÀ jepee®ee JeOe kesÀuee Je veblej jece iegHlee®ee osefKeue JeOe Je keÀjÀCe Oe´gJeosefJeMeer efJeJeen kesÀuee
DeeefCe iegHle meece´ep³ee®ee DeefOeHeleer yeveuee ³eeJejÀCe [e@. DeeUleskeÀj ³eeb®³ee mecego´iegHlee®ee munotes.in

Page 47

`iegHle keÀeueKeb['
47 GÊejeefOekeÀejer ®ebo´iegHle ogmeje vetmeve jeceiegHle neslee. ³ee celeeme Heg<þer efceUles. ³eeJejÀve mecego´iegHle
DeeefCe ®ebo´iegHle ogmeje ³eeb®³ee ceOeerue MeemekeÀ jeceiegHle neslee ³ee celeeuee ogpeesje efceUlees.
meece´ep³e efJemleej :
He´e®eerve Ye ejlee®³ee Feflenemeele mecegêiegHleeveblej®ee cenlJee®ee iegHle mece´eì cnCetve ogmeje ®ebêiegHle
³ee®ee Gu}sKe kesÀ}e peelees. ®ebêiegHle, ne efHel³eeHe´ceeCes®e Deefleµe³e Hejeke´Àceer neslee. l³eeves DeeHeu³ee
keÀe³e&keÀeUele meece´ep³ee®³ee ®eejner efo µeebvee efJepe³e He´eHle kesÀ}e neslee. Je iegHle meece´ep³e DeefOekeÀ®e
yeUkeÀì kesÀ}s.
mecegêiegHle Je mece´e%eer olleosJeer ³eeb®ee ne jepeHeg$e neslee. jepeiegHleeveblej ®ebêiegHle ogmeje ne mece´eì
Pee}e. l³eeves kesÀuesu³ee Hejeke´ÀceecegUs l³ee}e e fJeke´Àceeefol³e, efmebn efJeke´Àce Je µekeÀejer ³eeveeJeeves
DeesUKe}s peeles.
ogmeN³ee ®ebêiegHlee®ee meece´ep³eefJemleej ë - mece´eì ®ebêiegHle ogmeje ³eeuee mecegêiegHleekeÀ[tve
jep³ee®ee Jeejmee efceUe}e neslee. F.me. 380 les 414 ³ee keÀeueKeb[ele l³e eves iegHle meece´ep³ee®ee
jep³ekeÀejYeej kesÀuee. ®ebêiegHle ogmeje p³eeJesUer mece´eì Pee}e l³eeJesUer l³eeuee efJejesOe keÀjCeejer DeveskeÀ
jep³e nesleer. l³eele®e mecegêiegHlee®ee ce=l³eg Peeu³eeveblej jeceiegHlee ne jepee Pee}e. Hejbleg l³ee®³ee
ogyeU³ee OeesjCeebcegUs iegHlee®³ee µe$egbveer Hegvne keÀejJee³ee keÀjC³eeme megjÀJeele kesÀ}er. ogmeN³ee
®ebêiegHlee®³ee JesUer Heefµ®eceskeÀ[er} MekeÀeb®eer He´yeU mellee nesleer. l³eecegUs µekeÀeb®ee yeboesyemle keÀjCes
®ebo´iegHle ogmeN³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ nesles. lej Jee³eJ³e YeeieeceO³es kegÀµeeCee®es jep³e nesles. kegÀµeeCe
DeefOekeÀejer Je iegHle DeefOekeÀejer ³eeb®³eele vesnceer mebIeyeboesyemle keÀjCes osKeerue DeeJeµ³ekeÀ nesles. lej jepeOeeve er®³ee HetJexme mecelej, keÀecejÀHe ³ee jep³eebveer
Hegvne [eskesÀ Jej keÀe{}s nesles oef#eCesleer} Demebleg<ì jepeebveer iegHleeb®³ee efJejÀOo ne}®ee}er keÀjC³eeme
megjÀJeele kesÀ}er nesleer. ³ee meJe& µeb$eg®ee yeboesyemle ®ebo´iegHle ogmeN³eeves kesÀ}e® e HeCe DeeHe}s jep³ener
yeUkeÀì kesÀ}s. ®ebêiegHle ogmeje ³eeves melleeOeerµe Peeu³eeveblej He´Lece Heefµ®eceskeÀ[er} µekeÀeb®³ee
efJejesOeele ceesefnce keÀe{}er.
Heefµ®eceskeÀ[er} µekeÀeb®ee yeboesyemle ë - mecegêiegHlee®³ee keÀeUele®e ceeUJee, meewje<ì^ Je iegpejele ceO³es
µekeÀ melleeOeerµeebveer DeeHe}s Je®e&mJe efvecee&Ce kesÀ}s nesles. ³ee µekeÀeb®³eeHewkeÀer ceeUJ³ee®ee µekeÀ jepee
jÀêefmebn eflemeje ne Deefleµe³e meeceL³e&µeer} µeemekeÀ neslee. ne mJeleë}e cene#e$e³e ceevele Demes. ³eeves
mecegêiegH lee®³ee ce=l³egveblej iegHle jep³eeb®ee keÀener Yeeie efpebkeÀ}e cnCetve ®ebêiegHleves l³eeb®³eeJej mJeejer
kesÀ}er. mece´eì ®ebêiegHle ogmeje Je µekeÀ melleeOeerµe ³eeb®³eeceO³es 12 Jeogmeje ³eeves Heefµ®eceskeÀ[er} µ ekeÀeb®ee HetCe& HejeYeJe kesÀ}e Je 300 JeDemeCeejer µekeÀeb®eer mellee ve<ì Pee}er. cnCetve®e l³ee}e µekeÀejer Demes cnCeleele. µekeÀ melles®ee veeµe
kesÀu³eeveblej ceeUJee, iegpejele DeeefCe meewje<ì^ ne mece=Oo He´osµe l³eeves DeeHeu³ee meece´ep³eele efJe}erve
keÀjÀve Iesleuee. cnCepes®e µekeÀeb®ee HejeYeJe Peeu³eeveblej mebHetCe& Heefµ®ece efkeÀveeje iegHleeb®³ee
efve³eb$eCeeKee}er Dee}e.
Jee³eJ³e Yeejleeleer} Deeke´ÀceCe ë - ogmeje ®ebêiegHle ³eeves Heefµ®ece skeÀ[er} µekeÀeb®ee yeboesyemle
kesÀu³eeveblej Jee³ek³e YeejleekeÀ[s }#e kebsÀefo´le kesÀues. Jee³eJ³e mejno He´osµeele kegÀµeCeeb®es jep³e nesles. ³ee
kegÀµeCeeb®³ee jep³e ieebOeej He³e&le Hemej}s nesles. DeeefCe iegHle jep³ee®³ee meercee osKeer} Jee³eJ³e
mejnooderHe³e&le Hemeju³ee nesl³ee. l³eecegUs meneefpekeÀ®e iegHle DeefOekeÀejer Je kegÀµeeCe DeefOekeÀejer
³eeb®³eeceO³es vesnceer®e mebIe

Page 48

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
48 YeejleeJej mJeejer kesÀ}er. mece´eì ®ebêiegHle ogmeje ³eeb®³ee Jee³eJ³e Yeejleeleer} Deeke´ÀceCee®eer ceeefnleer
``cesnjewueer''³esLeer} mlebYeuesKee JejÀve efceUles. ³ee ceesefncesceO³es ogmeN³ee ®ebêiegHleeves meHleefmebOeg®³ee veÐee
Dees}eb[tve DeeHeu³ee µe$ebt®ee veeµe kesÀ}e Je Jee³eJ³e Yeejleeleer} kegÀµeeCeeb®es jep³e ve<ì keÀjÀve lesLes
DeeHe}er mellee He´mLeeefHele kesÀ}er.
HetJexkeÀ[er} meece´ep³e efJemleej ë - ogmeN³ee ®ebêiegHleeves Heefµ®ece DeeefCe Jee³eJ³eskeÀ[er} µe$etb®ee
yeboesyemle kesÀu³eeveblej HetJe& YeejleekeÀ[ s }#e JeUefJe}s. l³ee®³ee HetJe& ceesefnces®eer ceeefnleer efou}er ³esLeer}
mlebYeeJejÀve efceUles. mece´eì mecegêiegHlee®³ee keÀeU HetJe& Yeejleeleer} jep³eeveer iegHlee®es ceeb[ef}keÀlJe
efmJekeÀej}s nesles. Hejbleg mecegêiegHlee®³ee ce=l³egveblej iegHle jep³eebceO³es peer ieeWOeUe®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce
Pee}er l³ee®ee HeÀe³eoe HetJexkeÀ[er} jep³eebveer Iesleuee Je iegHleeb®³ee efJe©Oo ne}®ee}er keÀjC³eeme megjÀJeele
kesÀ}er nesleer. lesJne ogmeN³ee ®ebêiegHleeves Heefµ®eceskeÀ[er} µekeÀeb®ee yeboe syemle kesÀu³eeveblej HetJexkeÀ[s DeeHe}s
}#e JeUefJe}s. mecelej, keÀecejÀHe (Deemeece) oeJekeÀ ³ee jep³eebveer SkeÀ$e ³esTve ®ebêiegHlee®³ee efJejÀOo
SkeÀ mebIe efvecee&Ce kesÀ}e neslee. ogmeN³ee ®ebêiegHleeves ³ee mebIeeJej Deeke´ÀceCe keÀjÀve l³eeb®ee H ejeYeJe kesÀ}e.
³ee ceesefnces ojc³eeve ogmeN³ee ®ebêiegHleeb®ee veeieJebµeer³e jep³eebMeer mebyebOe Dee}e. ogmeN³ee ®ebêiegHleeves
veeieJebµeer³e jep³eebµeer JewJeeefnkeÀ mebyebOe efvecee&Ce kesÀ}s. veeiejepe keÀv³ee kegÀyesjveeiee efn®³eeµeer ogmeN³ee
®ebêiegHleeves efJeJeen keÀjÀve veeieJebµee³e jepee yejesyej JewJeeefnkeÀ mebyebOe pees[}s. ³ee®e veeiejepe
keÀv³esHeemetve ogmeN³ee ®ebêiegHlee}e He´YeeJeleer iegHle veeJee®eer jepekeÀv³ee Pee}er ®ebo´iegHle ogmeje ³eebveer ³ee
He´YeeJeleer iegHle®ee efJeJe en oef#eCesleer} JeekeÀeìkeÀ jepee ©êmesve ³ee®³eeµeer }eTve efo}e. HeefjCeeceer
oef#eCesleer} He´YeeJeer JeekeÀeìekeÀeµeer ogmeN³ee ®ebêiegHleeves JewJeenerkeÀ mebyebOe pees[}s DeeefCe ³ee
JeekeÀeìekeÀeceeHe&Àle oef#eCesleer} DeeHeu³ee efJejesOekeÀebJej e fve³eb$eCe He´mLeeefHele kesÀ}s.
ogmeN³ee ®ebo´iegHlee®es oef#eCeOeesjCe ë- mece´eì mecego´ iegHleeves DeeHeu³ee keÀejefke&Àoerle oef#eCe efoefiJepe³e
He´eHle kesÀuee neslee. l³eeves oef#eCesleer} 12 jep³eeb®ee HejeYeJe keÀjÀCe, efnboercenemeeiejeHe³e&le DeeHe}s
jep³e efvecee&Ce kesÀ}s. mecegêiegHlee®³ee ce=l³egveblej oef#eCesleerue ceeb[efuekeÀ jep³eebveer Hegvne [eskesÀ Jej
keÀe{}s, DeeefCe les mJeleb$eHeCes Jeeiele nesles. mecegêiegHleeves oef#eCe ceesefncesleerue 12HejeYetle jepeeb®es jep³e
Kee}mee ve keÀjlee l³eebvee DeeHe}s ceeb[ef}keÀlJe efmJekeÀejeJes }eJe}s. l³eecegUs l³eeves ³ee jep³eebJej
efve³eb$eCe®ee Demee keÀesCelee®e ceeie& Devegmej}e veJnlee. Hejbleg ogmeN³ee ®ebêiegHleeves GllejskeÀ[er} µe$etb®ee
yeboesyemle kesÀu³eeveblej oef#eCe ceesefnc e keÀe{}er ³eeJesUer oef#eCesceO³es JeekeÀeìkeÀeb®eer mellee He´YeeJeer nesleer.
ogmeN³ee ®ebêiegHleeves oef#eCesleer} JeekeÀeìkeÀebµeer DeeHe}s JewJeeefnkeÀ mebyebOe efvecee&Ce kesÀ}s. DeeHe}er
jep³ekeÀv³ee He´YeeJeleeriegHlee ner JeekeÀeìkeÀ IejeC³eele e fo}er DeeefCe JeekeÀeìekeÀeceeHe&Àle oef#eCesleer}
jep³eebJej efve³eb$eCe efvecee&Ce kesÀ}s. l³eecegUs ogmeN³ee ®ebêiegHlee®es ns oef#eCesleer} OeesjCe Deefleµe³e ³eµemJeer
þjues.
mece´eì mecegêiegHlee®³ee ce=l³egveblej ogmeje ®ebêiegHle ne mece´eì Pee}e. l³eeves oef#eCesleer} DeeefCe
Gllejsleer} DeeHeu³ee µe$etb®ee yeboesyemle kesÀ}e. ogmeN³ee ®ebêiegHleeb®³ee keÀejefke&Àoerle iegHleeb®es jepes
Deefleµe³e meeceL³e&µee}er Je µekeÌleerµee}er yeve}s.
3.5 ®ebêiegHlee®eer ³eesi³elee
He´e®eerve Yeejleer³e Fef lenemeeleer} iegHlekeÀeUeleer} SkeÀ ceneve melleeOeerµe cnCetve ogmeN³ee ®ebêiegHlee®ee
Gu}sKe kesÀ}e peelees. mecegêiegHleeHe´ceeCes®e efJeefJeOe #es$eele ®eewHesÀj keÀle=&lJe ieepeJeCeeje ogmeje iegHle
mece´eì cnCetve ogmeN³ee ®ebo´iegHleekeÀ[s Heeefnues peeles. ®ebêiegHleeves yee}HeCeeHeemetve mecegêiegHlee®es OeesjCe
yeejkeÀeF&ves Heeefn}s nesles l³eecegUs mecegêiegHle DeeefCe ®ebêiegHlee ³eeb®³ee OeesjCeeceO³es veececee$e HeÀjkeÀ munotes.in

Page 49

`iegHle keÀeueKeb['
49 peeCeJelees. ®ebêieggHlee®³ee efþkeÀeCeer ceneve ³eesOoe, kegÀµe} He´µeem ekeÀ, Leesj jepeefveleer%e, efJeÜeveeb®ee
DeeÞe³eoelee Je keÀ}eiegCeeb®ee ®eenlee DeeefCe He´pesJej He´sce keÀjCeeje jepee Demes DeveskeÀ iegCe efometve
³esleele. ogmeN³ee ®ebêiegHlee®eer ³eesi³elee þjefJele Demeleevee Kee}er} yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjeJee }eielees.
1) ceneve ³eesOoe ë - ogmeje ®ebêiegHle ne mecegêiegHleeHe´ceeCes ceneve ³eesOoe neslee. lees DeKeb[ efJepe³eer
jepee neslee. ogmeN³ee ®ebêiegHleeves DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale DeveskeÀ efJepe³e efceUJetve DeeHeu³ee efHel³ee®ee
Jeejme efìkeÀJetve þsJe}e neslee. ogmeN³ee ®ebêiegHleeves DeeHeu³ee keÀejefkeÀoeale He´Lece µekeÀeb®ee yeboesyemle
kesÀ}e Je Heefµ®ece Yeejleeleer} µekeÀeb®eer 30 JeHejkeÀer³e melleeb®ee yeboesyemle kesÀ}e. H ejkeÀer³eeb®es Deeke´ÀceCe nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer Iesle}er. lemes®e
HetJexkeÀ[er} íesì³ee jep³eeb®ee HejeYeJe keÀjÀve l³eeves DeeHe}er meercee yebiee}®³ee mecegêeHe³e¥le efJemleeefjle
kesÀueer. lej oef#eCeskeÀ[er} JeekeÀeìekeÀebµeer JewJeenerkeÀ mebyebOe pees[tve oef#eCe He´eblee®ee yeboesyemle keÀjÀve
DeeHe}er cenevelee efmeOo kesÀ}er. ogmeN³ee mecegêiegHleeves p³ee ceesefncee keÀe{u³ee He´l³eskeÀ ceesefncesle ³eµe
efceUJe}s. ³ee®e JejÀve lees SkeÀ ceneve ³eesOoe neslee ns efmeOo nesles.
2) kegÀµe} He´µeemekeÀ ë - ogmeje ®ebêiegHlee ne kegÀµe} He´µeemekeÀ neslee. Glke=À<ì jep³ekeÀejYeej keÀmee
®ee}JeeJee ³ee®ee Jeejmee l³ee}e DeeHeu³ee efHel³eekeÀ[tve efceUe}e neslee. ogmeN³ee ®ebêiegHleeves DeeHeu³ee
jep³eeceO³es Glke=À<ì µeemeve J³eJemLee efvece e&Ce kesÀ}er. He´pes®³ee De[erDe[®eCeeRvee mees[efJeC³eemeeþer
DeefOekeÀeN³eeb®eer ÞesCeer efvecee&Ce kesÀ}er. l³eeves He´pes®es efnle HeenC³ee®es®e keÀe³e& kesÀ}s. v³ee³eoevee®³ee
yeeyeleerle lees Deefleµe³e keÀeìskeÀesj neslee. SkeÀ He´pee o#e jepee cnCe tve ogmeje ®ebêiegHle jepee He´efmeOo
Deens.
3) keÀgMeue jepeefveleerle%e ë- ogmeje ®ebêiegHlee ne ceneve ³eesOoe Je kegÀµe} He´µeemekeÀ neslee. HeCe lees
Leesj jepele%e neslee. l³eeves le}Jeejer®³ee pees[eryejesyej®e keÀewìeru³ee®³ee jepeefveleer®³ee Gl lece JeeHej
kesÀ}e. l³eevegmeej l³eeves SkeÀlej µe$etb®ee veeµe kesÀ}e efkebÀJee l³eeves DeeHe}s efce$e yeveefJe}s. µe$etb®ee veeµe
keÀjle Demeleevee meece, oece, ob[, Yeso ³ee efveleer®ee JeeHej kesÀ}e. lemes®e He´yeU µe$etbvee Jebµe keÀjÀve
IesC³eemeeþer l³eeves efJeJeen mebyebOeeb®ee DeJe}bye kesÀ}e. l³eevegmeej veeieJebµeer³e jepekeÀv³ee kegÀyesj veeiee
efn®³eeµeer efJeJeen kesÀ}e Je oef#eCesleer} JeekeÀeìkeÀebµeer cew$eer®es mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer . DeeHe}er
ceg}ieer He´YeeJeleer efn®ee e fJeJeen JeekeÀeìkeÀ jepee ogmeje ©êmesve ³eeb®³eeµeer }eJetve efo}e ³eeJejÀve ogmeje
®ebêiegHlee ne kegÀMeue jepeefveleer le%e neslee ns efmeOo Pee}s.
4) keÀ}e iegCeeb®ee DeeÞe³eoelee ë- ogmeje ®ebêiegHlee ne keÀ}eiegCeeb®ee DeeÞe³eoelee Demetve l³eeves
DeeHeu³ee jep³eele efJeÐee Je keÀ}e ³eebvee DeeÞe³e efo}e neslee. l³eeb®³ee ojyeejeceO³es keÀe}eroeme (keÀJeer Je
veeìkeÀkeÀej), OevJeblejer (JewÐekeÀ), Jejen efcenerj (Yegiees}le%e), JejjÀ®eer (J³eekeÀjCekeÀej),
Jeslee}Yeììd (peeogieej), µebketÀ (efµeuHeke Àej), #eHeCekeÀ (p³eesefleojyeejele nesleer. cnCepes ogmeN³ee ®ebêiegHleeves DeeHeu³ee IejeC³ee®³ee HejbHejevegmeej efJeÐee Je keÀ}e ³eebvee
DeeÞe³e efo}e neslee.
5) Oece& meefnefceUles. l³ee®es Oeeefce&keÀ OeesjCe meefnveeC³eeJej cenejepeeefOejepe Je HejceYeeieJele ner efyejÀos l³eeves }eJe}er nesleer. ³eeJejÀve lees Jewneslee ns mHe<ì nesles. l³ee®e yejesyej ogmeje ®ebêiegHle ne HejceOeceea³e meefnDeeefCe yeewOo Oeceea³eebvee Je Deeojeves JeeieJe}s. ³eeJejÀve ®ebêiegHlee ne Oece& meefnPee}s. munotes.in

Page 50

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
50
Deµee He´keÀejs ®ebêiegHle ne iegHle keÀeUeleer} SkeÀ keÀle&yeieej Je Hejeke´Àceer jepee neslee. SkebÀojerle ®ebêiegHlee
ogmeje ne Hejeke´Àceer, ceglmeooder, v³ee³eefHe´³e, }ef}le keÀ}eb®ee DeeÞe³eoelee Je He´pesJej He´sce keÀjCeeje jepee
neslee.
DeeHe}er He´ieleer leHeemee –
1. ogmeje ®ebêiegHlee®ee meece´ep³e efJemleej mHe<ì keÀje.
3.6 Heefnuee kegÀceej iegHle (F.me. 414 - 455)
kegÀceejiegHle Heefnuee ne ®ebêiegHle ogmeje ³ee®ee Heg$e nes³e. F.me. 414 -455 ³ee 40 Jelees iegHlee®³ee ieeoerJej neslee. kegÀceejiegHleeves DeMJecesOe ³e%e kesÀuee neslee. Je l³ee Òemebieer l³eeves veeCeer
keÀe{ueer nesleer. ³ee veeC³eebJej DeMJecesOe cenes, pe³eleer osJeced kegÀceej ’ ns Meyo keÀesjues nesles. ogmeje
®ebêiegHle ³eeuee Oe´gJeosJeer Heemetve Peeuesuee Heg$e cnCepes kegÀceejiegHle nes³e. l³ee®³ee keÀeUele iegHle
meece´ep³eele Meeblelee, megJ³eJemLee Je mece=×er nesleer. Hejbleg l³ee®eer MesJeì®eer Jeveenerle. keÀejCe ceO³eYeejleele vece&oe veoer® ³ee keÀeþeJejerue Heg<³eefce$e veecekeÀ peceeleerves iegHleefJe©× yeb[
kesÀues. les yeb[ cees[C³eemeeþer kegÀceej iegHleeves DeeHeuee Heg$e mkebÀoiegHle ³eeme uemkebÀoiegHleeuee ns yeb[ cees[tve keÀe{C³eemeeþer efyekeÀì meb keÀìebvee leeW[ ÐeeJes ueeieues. lejer les vesmleeveeyetle
keÀjC³eele MesJeìer ³eMe Deeues. kegÀceej iegHlee®³ee keÀejkeÀeroea®³ee MesJeìer ntCe ³ee HejefkeÀ³eeb®eer Dee¬eÀceCes
meg© Peeueer. ³ee Dee¬eÀceCee®³ee ÒeeflekeÀejner ³egJejepe mkebÀoiegHleeves ke sÀuee neslee. ngCeeb®eer Dee¬eÀceCes meg©
Demeleevee kegÀceej iegHle ce=l³eg HeeJeuee. l³eeves iegHleeb®es meece´ep³e 40 JeefìkeÀJeuee ner l³ee®eer ceesþer keÀeceefiejer nes³e. lees Oece& meefn3.7 mkebÀoiegHle Je l³ee®es Jeejme
mkebÀoiegHleeves Jeef[ueeb®³ee n³eeleerle®e Heg<³eefce$ee®es Je ngCee®ebs Dee¬eÀceCe LeesHeJetve Oeju³eeves mkebÀoiegHle ne
³ees×e Je Heje¬eÀceer jepee Deens ns Deieoer ÒeejbYeer®e efme× Peeues nesles. F.me. 455 les 467 ³ee 12
JemkebÀoiegHleeves meesC³ee®eer veeCeer keÀe{ueer veenerle. ³eeJe©ve ngCeebMeer ue{C³eele iegHleeb®eer KetHe MeeqkeÌle Keef®e&
Peeueer, l³ee®³ee efl epeesjerJej leeCe He[uee Demee DeLe& FeflenemekeÀej keÀe{leele. mkebÀoiegHleeves ngCeeb®ee
HejeYeJe keÀ©ve pes ³eMe efceUefJeues. l³eecegUs lees mJele:uee efJe¬eÀceeefol³e ns efye©o ueeJele Demes. iegHleeb®ee
jep³eHeeue Demeleevee®e l³eeves megoMe&ve leuee Jee®eer og©mleer kesÀueer nesleer. l³eeves keÀeMeerpeJeU efYeÊeejer
³esLes SkeÀ efJejepeJeìerHeemetve iegHle meece´ep³ee®³ee Nnemee®eer Òeef¬eÀ³ee meg© Peeueer ne sleer. l³ee®³eeveblej efJe¬eÀce Heg©iegHle,
ve=efmebniegHle, yeueeefol³e, kegÀceej iegHle ogmeje, yegOeiegHle, ke=ÀkegÀceej iegHle eflemeje, Jeiewjs iegHleeb®es jepes Peeues l³ee Òel³eskeÀe®eer keÀejefke Ào& DeuHe nesleer Je De³eMemJeer
nesleer. iegHleeb®³ee meece´ep³ee®³ee Òe®eb[ [esueeje meebYeeUC³eeme veblej®es jepes DemeceLe& þjues.
keÀeþsJee[ceO³es cewêkeÀ, keÀveespeuee ieesKejer Je mLeevesMJejeuee JeOe&Ce DeMeer IejeCeer Go³eeme Deeueer.
l³eebveer ie gHleeb®³ee ÒeosMeeJej nuues kesÀues. JeekeÀeìkeÀebveerner iegHleeb®³ee ÒeosMeeJej nuues keÀjC³eeme meg©Jeele
kesÀueer. yebieeueceO³es Jewv³eiegHle Je yegbosueKeb[ele YeevegiegHle ³eebveer mJeleb$eHeCes keÀejYeej keÀjC³eeme ÒeejbYe munotes.in

Page 51

`iegHle keÀeueKeb['
51 kesÀuee. F.me. 550 ceO³es iegHle meÊes®ee Demle Peeuee. Heg{s 12 J³ee MelekeÀeHe³e¥le iegHle IejeC³ee®es
meboYe& ³esle Demeues lejer l³eeb®es jep³e veececee$e Je íesìs nesles.
3.8 meejebMe
Þeer. iegHle ne iegHle IejeC³eeleerue Heefnuee jepee iegHle IejeC³ee®ee meece´ep³ee®ee Keje efJemleej IeìeslkeÀ®e
iegHlee®³ee keÀeUele Peeuee. iegHle meece´ep³ee®ee efJemleej efMeKejeJej Heesn®euee lees mecegêiegHlee®³ee
keÀeUele, ³ee®ekeÀeUele meeefnl³e Meem$e, keÀuee Fl³eeoer #es$eele Òeieleer Peeueer. cenejepeeefOejepe ne
iegHle meece´ep³eele erue mece´eì l³eeves iegHle jep³ee®es meece´ep³eele ªHeeblej kesÀues. mecegêiegHle ne efoiJeerpe³eer
mece´eì neslee. lees KetHe Heje¬eÀceer neslee. l³eeb®ee GuuesKe Yeejleer³e vesHeesefue³eve cnCetve kesÀuee peelees.
mecegêiegHleeves meJe& ÒeosMe DeeHeu³ee Òel³e#e Je®e&mJeeKeeueer ve DeeCelee l³eebvee ceeb[efuekeÀ yeveJeues. mece´eì
®ebêiegHleveblej l³ee®ee cegueiee jeceiegHle meÊesJej Deeuee Hejblet l³ee®eer keÀjefkeÀoea DeuHee³egl³eeveblej Deeuesu³ee ogmeN³ee ®ebêiegHleeves iegHle meÊes®ee ef Jemleej Ie[Jetve DeeCeuee Je iegHlee®³ee
ÒeMeemevee®eer ³eesi³e Ie[er yemeefJeueer. l³eeveblej kegÀceej iegHle - I mkebÀoiegHleeHe³e¥le®³ee MeemekeÀebveer ®eesKe
He×leerves iegHlee®es Meemeve meebYeeUues. cee$e mkebÀoiegHleeveblej ieeoerJej Deeuesu³ee ogye ȳee MeemekeÀecegUs
mLeeefvekeÀ mellee ÒeYeeJeer Peeu³ee Je iegHle meece´ep³ee®ee Nneme Ie[tve Deeuee.
3.9 ÒeMve
1. jep³ekeÀlee& ³ee veel³eeves mecegê iegHlee®es cetu³eceeHeve keÀje.
2. mecegê iegHlee®³ee keÀeceefiejer®es JeCe&ve keÀje.
3. ogmeje ®ebêi egHle (efJe¬eÀceeefol³e) ³eeb®³ee keÀeceefiejer®ee Dee{eJee I³ee.
3.10 meboYe&
1) [e@. pes. Sue. cesnlee, [e@. meefjlee cesnlee, Òee®eerve Yeejlee®ee meceûe Fefleneme.
2) [e@. osieuegjkeÀj, {JeUerkeÀj, Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme.
3) [e@. efJn. [er. c enepeve, Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme Deewj mebmke=Àleer.






munotes.in

Page 52

52 4
iegHle ÒeMeemeve Je megJeCe& ³egie
IeìkeÀ j®evee:
4.0 GefÎ<ìîes
4.1 He´mleeJevee
4.2 iegHlekeÀeUeleerue ÒeMeemeve J³eJemLee
4.3 iegHlekeÀeUeleerue meeceeefpekeÀ peerJeve
4.4 iegHlekeÀeUeleerue DeeefLe&keÀ peerJeve
4.5 iegHlekeÀeUeleerue Oeeefce& keÀ peerJeve
4.6 iegHlekeÀeueerve meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve
4.7 iegHlekeÀeUeleerue Meem$es Je Meem$e
4.8 mLeeHel³e keÀuee Je efMeuHekeÀuee
4.9 iegHle meece´ep³ee®³ee Nnemee®eer keÀejCes
4.10 meejebMe
4.11 ÒeMve
4.12 meboYe&
4.0 GefÎ<ìîe s
 iegHle ÒeMeemeve J³eJemLes®eer ceeefnleer mecepetve IesCes.
 iegHle keÀe}Keb[eleer} megJeCe& ³egiee®ee DeY³eeme keÀjCes.
 iegHle meece´ep³ee®³ee Nnemee®eer keÀejCes DeY³eemeCes.
4.1 He´mleeJevee
Òee®eerve Yeejleer³e FeflenemeeceOeerue iegHle keÀeueKeb[ DeefleMe³e cenlJee®e e Deens. ³ee keÀeUeuee Yeejleer³e
FeflenemeeceO³es megJeCe& ³egie cnCetve DeesUKeues peeles. iegHle jep³eebveer DeeHeu³ee keÀe³e&keÀeUele Gllej
Yeejleeleerue jepekeÀer³e DeefmLejlee ve<ì keÀ©ve jepekeÀer³e #es$eele mLew³e& efvecee&Ce kesÀues. iegHlekeÀeUec eO³es
jepekeÀer³e mLew³ee&yejesyej®e meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ #es$eelener yeoue Ie[Jetve DeeCeuee.
Yeejleer³e peerJevee®ee ®esnje, ceesnje®e l³eebveer yeouetve ìekeÀuee l³ee®eyejesyej efJeÜeve keÀueekeÀej ³eebvee
DeeÞe³e efceUeu³eeceg Us keÀuee, Jee*dce³e, mLeeHel³e #es$eele Òeieleer Ie[tve Deeueer. cnCetve®e iegHlekeÀeUeme
megJeCe& ³egie cnìues peeles. iegHlekeÀeUeleerue meJee¥efieCe efJekeÀemee®eer ceeefnleer Heg{erue He´ceeCes Ieslee ³esF&ue. munotes.in

Page 53

iegHle ÒeMeemeve Je megJeCe& ³egie
53 ceew³e& keÀeUeleerue meÊeeOeerMee ÒeceeC es®e Òee®eerve YeejleeceO³es iegHlejepeebveer Òe®eb[ meece´ep³e efJemleej
Ie[Jetve DeeCeuee DeeefCe ³ee efJeMeeue meece´ep³ee®³ee ÒeMeemeveemeeþer ceew³ee&b®³ee Hes#eener ueeskeÀeefYecegKe
Meemeve J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer leer Heg{erueÒeceeCes -
4.2 iegHle keÀeUeleerue He´µeemeve J³eJemLee
1) keWÀefê³e µeemeve J³eJemLee ë - iegHlekeÀeUeceO³es meece´ep³ee®ee He´cegKe ne jepee Demes, Hejbleg ³ee
efJeµee} meece´ep³ee®ee jep³ekeÀejYeej ®ee}efJeCes SkeÀì³ee jepee}e Deµeke̳e nesles. l³eecegUs jepee}e
He´µeemeve les ceole keÀjC³eemeeþer cebef$eceb[U Demes. lemes®e Flej DeefOekeÀeN³eeb®³eener vesceCegkeÀe kesÀu³ee
peele Demele iegHlekeÀeUeleer} jepes Deefve³ebef$ele Deme}s lejer l³eebveer }eskeÀefYecetKe Demee®e jep³ekeÀejYeej
kesÀ}e.
2) ceb$eer Heefjpeele Demes. ³ee cebef$eHeefjHeefjcebef$eHeefjkeÀjC³ee®ee DeefOekeÀej jepee}e neslee. He´µeemeveele jepee}e menkeÀe³ e& keÀjCes, O³es³e OeesjCe
þjefJeCes,meu}e osCes Je þjJe}su³ee OeesjCee®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjCes ner keÀeces ³ee cebef$eHeefjkeÀjeJeer }eiele Demele.
3) }iegHlekeÀeUele }Deejceej Demes efJeYeeie nesles. ³ee }cenlJee®es Keeles nesles.
4) v³ee³e J³eJemLee ë - iegHlekeÀeUeceO³es v³ee³eJ³eJemLes®ee He´cegKe jepee Deme}e lejer jepee meJe&®e
iegvn³eeb®ee efvekeÀe} osT µekeÀle vemes l³eecegUs v³ee³eoeveemeeþer v³ee³ee}³es Demele l³eeJej v³ee³eeOeerµee®eer
vesceCegkeÀ kesÀ}er peele Demes. Dee efCe l³ee®³ee ceeHe&Àle meJe&meeceev³e peveles}e v³ee³e efceUJetve osC³ee®ee
He´³evle kesÀ}e peele neslee. iegHle nsj J³eJemLee ³ee J³eeflejerkeÌle He´µeemeveeceO³es nsj Keeles Deefleµe³e
cenlJee®es nesles. iegHlekeÀeUeceO³es He´®eb[ efJemleej}s}s pes meec e´ep³e nesles. l³ee meece´ep³eeletve Debleie&le Je
yeen³e ne}®ee}er®es ceeefnleer iegHlensjebvee efceUJeeJeer }eiele Demes, l³eecegUs iegHle meece´ep³eeceO³es nsj Keeles
Deefleµe³e cenlJee®es Demes.
5) He´ebeflekeÀ He´µeemeve J³eJemLee ë - iegHle jepeebvee r YeejleeceO³es efJeµee} meece´ep³e efvecee&Ce kesÀ}s jep³e
keÀejYeeje®³ee mees³eer®³ee ¢ef<ìves meece´ep³ee®eer efJeYeeieCeer efvejefvejeU³ee He´ebleele keÀjC³eele Dee}er nesleer.
³ee He´eleeb®³ee He´cegKeeme jep³eHee} Demes cnbì}s peeles. He´eleeb®ee jep ³ekeÀejYeej J³eJeefmLele ®ee}JeCes
DeeefCe keWÀefê³e He´µeemeveeuee menekeÀ³e& keÀjCes ner jepeHee}e®eer peyeeyeoejer nesleer. He´µeemevee®³ee mees³eer®³ee
¢ef<ìves He´ebefle³eHe´Meemevee®eer efJeYeeieCeer Heg{er} He´ceeCes keÀjC³eele Dee}er nesleer.
1) efpeune He´µeemeve (YegkeÌleer He´µeemeve) ë - He´eleeb®es DeveskeÀ YegkeÌleerceO³es cnCepes®e efpeun³eeceO³es
efJeYeeieCeer kesÀ}er peele Demes. ³ee YegkeÌleer®ee keÀejYeej jepeeves vesce}su³ee GHeefjkeÌle veeJee®ee DeefOekeÀejer
Heenle Demes. ³eeGHeefjkeÀe }e cnCepes®e efpeu¿ee®ee keÀejYeej HeenCeeN³ee}e ceole keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ
DeefOekeÀejer Demele DeeefCe l³ee®³ee ceoleerves efpeune He´µeemeve ®ee}le Demes. munotes.in

Page 54

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
54 2) lee}gkeÀe He´µeemeve ë - iegHlekeÀeUeceO³es YegkeÌleer®eer efJeYeeieCeer cnCepes®e efpeun³ee ®eer efJeYeeieCeer
DeveskeÀ lee}gke̳eebceO³es kesÀ}s}er Demes. ³ee lee}gke̳ee}e®e efJeefJe®ee}efJeC³ee®ee r peyeeyeoejer ³ee efJe3) ie´ece J³eJemLee ë - iegHlekeÀeUeleer} He´µeemeve J³eJemLesceOeer} µesJeì®ee cenlJee®ee IeìkeÀ cnCepes
ie´ece He´µeemeve J³eJemLee nes³e. ie´ece He´µeemeve ®ee}efJeC³ee®eer peyeeyeoejer ie´eceHeb®ee³eleerkeÀ[s D emes ieeJe®ee
pees He´cegKe Demes l³ee}e ie´eceerkeÀ Demes cnbì}s peeles. DeeefCe ³ee ie´eefcekeÀe}e ie´eceHeb®ee³eleer®³ee ceoleerves
ieeJee®ee keÀejYeej HeeneJee }eiele Demes.
4) veiej He´µeemeve ë - iegHle keÀeUeceO³es meece´ep³eeceOeer} ceesþer µenjs D eeefCe veiejs ³eeb®ee keÀejYeej
HeenC³eemeeþer mJeleb$e veiej Heeef}keÀe Demele. ³ee veiej Heeef}kesÀ®³ee He´cegKeebvee veiej j#ekeÀ Demes cnbì}s
peeles. iegHle keÀeUeceO³es Heeì}erHeg$e, De³eesO³ee, Gpewve Deµee ceesþ³ee µenjeceO³es veiej Heeef}keÀe
DeefmlelJeele nesl³ee.
iegHle keÀeUeleer} jepeebveer efJeµee} meece´ep³e lej GYes kesÀ}s®e DeeefCe l³ee meece´ep³eeceO³es Glke=À<ì
µeemeve J³eJemLee efvecee&Ce keÀjÀve pevekeÀu³eeCe meeOeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. l³eecegUs®e iegHlekeÀeUeleer}
He´µeemeve J³eJemL ee Deefleµe³e cenlJee®eer Deens.
5.3 iegHle keÀeUeleerue meeceeefpekeÀ peerJeve
iegHlekeÀeUeleer} meeceeefpekeÀ peerJeve efkebÀJee efmLeleer keÀMee He´keÀej®eer nesleer. l³ee®eer ceeefnleer DeveskeÀ
ie´bLeeceOetve efceUles. iegHle keÀeUeleer} meceepe J³e JemLes®eer Jewefµe<ì³es Heg{er} He´ceeCes
1) ®eeleg&JeCe& HeOodleer ë - iegHle keÀe}erve meceepee®es Heefn}s cenlJee®es Jewefµe<ì³e cnCepes ®eeleg&JeCe& HeOodleer
nes³e. meceepeeceO³es ®eej JeCe& nesles. ye´eïeCe, #eef$e³e, Jewµ³e DeeefCe #egê ns ®eej JeCe & nesles. Dee³e&
keÀeUeHeemetve ³ee ®eej JeCee&bmeeþer peer keÀeces meebefiele}er Demele leer®e keÀeces iegHlekeÀeUele l³ee l³ee
JeCee¥keÀ[tve keÀjÀve Iesle}er peele Demele. iegHlekeÀeUeceO³es meceepeeJej ye´eïeCe Jeiee&®es Je®e&mJe nesles.
meceepeele Deve skeÀ peeleer efvecee&Ce Peeu³ee Demeu³ee lejer ye´eïeCe Jeiee&}e efJeµesnesles. #eef$e³eebkeÀ[s jep³ee®eer DeeefCe mebj#eCee®eer peyeeyeoejer Demes, Jewµ³e Jeiee&keÀ[s J³eeHeej Goerce neslee.
lej DemHe=µ³e Jeiee&®eer efmLelee r Deefleµe³e JeeF&ì nesleer.
2) oeme ë - ns iegHle keÀe}erve meceepee®es ogmejs cenlJee®es Jewefµe<ì³e nes³e. meceepeeceO³es oeme HeOoleer
DeefmlelJeele nesleer. meceepeeceO³es DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ®eebie}er vemeu³eecegUs DeveskeÀ }eskeÀ Þeerceble
}eskeÀeb®³ee Iejer oeme cnCetve jenle Demele. ³ee oemeeJej l³ee®³ee cee}keÀe®es HetCe& Je®e&mJe Demes. oeme
Pee}su³ee J³ekeÌleeryejesyej }ive keÀjC³eeme mJeleb$e ðeer}e HejJeeveieer Demes.
3) efJeJeen mebmLee ë - iegHle keÀe}erve meceepee®es eflemejs cenlJee ®es Jewefµe<ì³e cnCepes efJeJeen mebmLee
nes³e. meceepeeceO³es JewefokeÀ keÀeUeceO³es peer efJeJeen mebmLee nesleer leer®e Lees[³eeHeÀej HeÀjkeÀeves iegHle
keÀe}erve meceepeeceO³es DeefmlelJeele nesleer. DeeF& -Je[er}, ceg}e -ceg}eR®eer }ive þjJele Demele. i egHle
keÀeueKeb[ele JewefokeÀ Oece& HejbHejs®ee He´YeeJe DeefOekeÀ Demeu³eecegUs meceepeele JewefokeÀ keÀeueKeb[eleerue
efJeJeen HeOoleervegmeej 8 efJeJeen He´keÀej He´®eueerle nesles. Deblej peeleer³e efJeJeenebvee veececee$e ceev³elee
nesleer. lelkeÀeuee rve keÀeueKeb[ele meleer He´Lee DeefmleJeele nesleer. ³ee®ee HegjeJe F. 510 ceOeerue SjCe munotes.in

Page 55

iegHle ÒeMeemeve Je megJeCe& ³egie
55 efMeueeuesKeele efceUlees. ³ee DeefMeueeuesKeevegmeej iegHle mesveeveer ieesHejepe ³eeb®eer Helveer l³ee®³ee ce=l³etveblej
meleeriesu³ee®ee HegjeJe efceUlees. HeejeMe j DeeefCe veejo mce=leer ceO³es efJeOeJee efJeJeene®ee Deeuee nesle.
4) efðe³eeb®eer efmLeleer ë- iegHle keÀe}erve meceepee®es cenlJee®es Jewefµe<ì³e cnCepes meceepeeceO³es m$eer³eebvee
Jewefµe<ìHetCe& mLeeve nesles. iegHle jepes mJeleë meefnmeeceeefpekeÀ opee&Jej Pee}s}e efometve ³eslees. Oeeefce&keÀ efkebÀJee Flej cenlJee®³ee keÀe³e& He´mebieer Helveer
DeeHeu³ee Heleer yejesyej Yeeie Iesle Demes. meceepeeceO³es yee}efJeJeene®eer HeOole Deefmlel Jeele nesleer.
kegÀìgbyeeceO³es efm$e³eebvee Heleer®³ee yejesyejerves cenÊJee®es mLeeve nesles. HeleerJe´lee ne m$eer³eeb®ee cegK³e iegCe
ceeveuee peele neslee. m$eerves keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle DeeHe}e Heleer l³eeie keÀjÀ ve³es Demeer He´Lee neslee r.
m$eer³eebJej veweflekeÀ yebOeves nesleer. meceepeeceO³es yee}efJeJeen®eer HeOole Demeu³eecegUs yee}efJeJeene lee®³eer
HeefjefmLeleer Deefleµe³e JeeF&ì nesleer. meceepeeceO³es meleer®eer He´Lee DeefmlelJeele nesleer. efJeOeJee efJeJeeneme
ceev³e veme}er lejer keÀener efJeJeen Peeu³ee®es efomegve ³esles. SkebÀojerle iegHle keÀe}erve meceepeeceO³es
m$eer³eeb®ee opee& ®eebie}e neslee.
iegHlekeÀe}veer }eskeÀeb®es jenCeerceeve G®®e opee&®es nesles. }eskeÀeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer ®eebie}er Demeu³eecegUs
}eskeÀ ®ewveer®³ee Jemleg JeeHejle Demele. nlleer, Iees[e HeeueK³ee ³eeb®ee JeeHej nesle Demes. Þeerceble }eskeÀ
efkebÀJee Jej®³ee opee&®es }eskeÀ ³eeb®³ee IejeceO³es ceesþer He´emeeo³egkeÌle Demele. l³eeceO³es Keg®³ee&, keÀes®e,
}es[, lekeÌkesÀ þsJe}s}s Dem ele. meewo³e& He´meeOevee®³ee meeOeveeb®ee JeeHej nesle Demes. }eskeÀ jsµeceer DeeefCe
megleer®es keÀeHe[ JeeHejle Demele. ðeer³ee DeeefCe HegjÀ®eeboer®³ee De}bkeÀej JeeHej}s peele Demele. iegHle ke ÀeUeceO³es JesµeYeg}eskeÀeb®ee veìC³eekeÀ[s keÀ} neslee. megiebOeer les} JeeHejuee Deµee DeveskeÀ meewo³e& He´meeOevee®ee JeeHej kesÀ}e
peele Demes. cnCepes®e iegHle keÀeUeleer} meeceeefpekeÀ peerJeve megKeer, meceeOee veer DeeefCe mece=Ood nesles.
meceepeeceO³es µeekeÀenej DeeefCe ceemeebnej He´®eef}le neslee. ye´eïeCe mees[tve Flej Jeiee&leer} }eskeÀ
ceebmeenej Je ceÐeHeeve keÀjle Demele. YeespeveeceO³es leebogU, ient, [eUer, ogOe, legHe, meeKej Fl³eeoer®ee
JeeHej nesl e Demes. SkebÀojerle iegHlekeÀeUeleer} meeceeefpekeÀ peerJeve Jejer} mJejÀHee®es nesles.
4.4 iegHlekeÀeUeleerue DeeefLe&keÀ peerJeve (HeefjefmLeleer)
iegHlekeÀe}erve DeeefLe&keÀ peerJeve megKeer DeeefCe mece=Ood nesles. µesleer DeeefCe HeµegHee}ve ns ceg K³e J³eJemee³e
Deme}s lejer DeveskeÀ }neve ceesþw GÐeesie Oebos ³ee keÀeUele efJekeÀefmele Pee}s nesles. µesleer efJekeÀemeemeeþer
iegHlejepeeves HeeìyebOeejs, keÀe}Jes F. mees³eer keÀjÀve µesleer cee}e®es GlHevve Jee{efJeC³ee®ee He´³evle kesÀ}e.
jsµeerce, megleerkeÀeHe[, ce}ce} F. He´keÀej®es keÀeHe[ le³eej nesle Demes. cnCepes®e iegHle keÀeUele keÀeHe[
GÐeesiee®ee ceesþe J³eJemee³e neslee. iegHle keÀeUele Dele&iele DeeefCe Hejosµeeyejesyejer} J³eeHeejele ceesþer
He´ieleer Pee}er nesleer. Heeì}erHeg$e, le# eefµe}e, HewþCe ³ee He´efmeOod yeepeejHesþe cnCetve DeesUKeu³ee peele.
SkebÀojerle iegHlekeÀeUeleer} DeeefLe&keÀ peerJeve He´ieleµeer} DeeefCe JewYeJe mebHevve nesles.
He´e®eerve Yeejleer³e FeflenemeeceO³es iegHlekeÀeUele jepekeÀer³e mLew³e& efvecee&Ce Pe eu³eecegUs }eskeÀeefYecegKe
He´µeemeveJ³eJemLee efvecee&Ce Pee}er. HejkeÀer³e Deeke´ÀceCeeHeemetve osµe megjef#ele Pee}e. Oeeefce&keÀ #es$eeceO³es
Gvveleer Pee}er. meeefnl³e, mebieerle, mLeeHel³e, efµeuHekeÀ}e, cegleeakeÀ}e ³ee JesieJesieU³ee #es$eele Yeej leeves
efJekeÀemee®ee Hejcees®®e efyebog ieeþ}e. lej DeeefLe&keÀ yeeyeleerle meJe& meeceev³e ceeCetme megKeer DeeefCe
meceeOeeveer neslee. cnCetve iegHlekeÀeUe}e He´e®eerve Yeejleer³e FeflenemeeceO³es megJeCe& ³egiee®ee keÀeU ceeve}e
peelees. munotes.in

Page 56

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
56 4.5 iegHleke ÀeUeleer} Oeeefce&keÀ peerJeve
1) JewefokeÀ Oecee&}e Gllespeve ë - iegHlekeÀe}Keb[ele JewefokeÀ Oecee&®ee HeÀej ceesþe efJekeÀeme Pee}e. iegHle
jepeebveer pegv³ee ³e%eHejbHejs}e GpeeUe osC³ee®ee He´³evle kesÀ}e. efJeefJeOe He´keÀej®es JewefokeÀ ³e%e ³ee ke ÀeUele
Peeu³ee®es Gu}sKe Dee}sKe Je oeveHe$eeletve efceUleele. DeµJecesOe ³e%ee®es HegvejÀppeerJeve iegHle mece´eìebveer
kesÀ}s. iegHlekeÀeUele }eskeÀeb®³ee ceveele Heb®ecene³e%e Je JewefokeÀ Oecee&yeood} Deeoj efvecee&Ce Peeuee neslee
2) Jewies}e neslee. efJeDeJeleej mecepeC³eele ³esTve Heg{s ner me bK³ee 10 He³e¥le ies}er. celm³e, kegÀce&, Jejen, vejefmebn, Jeeceve,
Hejµegjece, jeceke=ÀkeÀukeÀer ne DeJeleej Depetve JneJe³ee®ee Deens. iegHle mece´eì ns Jew3) µewJe HebLe ë - efµeJe ne mebnejkeÀjlee, cees#eoelee Demes mecepetve l³ee®eer Hetpee keÀjCeeN³eeb®ee He´ejbYe
µewJe HebLee®³ee jÀHeeves iegHlekeÀeUele Go³eeme Dee}e. veboer ns efµeJee®es Jeenve Deens cnCetve l³ee®eer Hegp ee Je
HeeJe&leer ner efµeJe®eer Helveer Deens cnCetve leer®eerner Hetpee keÀjC³eele ³esT }eie}er. iegHleeb®es keÀener ceb$eer,
mesveevee³ekeÀ Je G®®e HeoeefOekeÀejer ns µewJeHebLeer³e nesles. De}eneyeeo efµe}e}sKee®ee }sKekeÀ nefjµewJeHebLeer³e ne slee. iegHlee®³ee keÀeUele efµeJee®eer DeveskeÀ cebefojs yeebOe}er ies}er.
5.6 iegHlekeÀe}erve meebmkeÀ=eflekeÀ peerJeve
Jee*dce³e / meeefnl³ekeÀ ë - He´e®eerve Yeejleer³e FeflenemeeceO³es iegHle keÀeUe}e megJeCe& ³egiee®ee keÀeU ceeve}s
peeles. iegHle ke ÀeUeceO³es Jee*dce³e efkebÀJee meeefnl³eeceO³es He´®eb[ efJekeÀeme Ie[tve Dee}e. meeefnl³e #es$ee®³ee
efJekeÀemeeyeeyele iegHle keÀeU efveefµ®ele®e megJeCe& ³egiee®ee keÀeU neslee. iegHlekeÀeUeceO³es DeveskeÀ meeefnefl³ekeÀ
efvecee&Ce Pee}s. l³eebveer Þes< þ opee&®³ee meeefnefl³eke=Àleer efvecee&Ce kesÀu³ee.
1) keÀeJ³e Je veeìkeÀ ë - iegHle keÀeUe}e mebmke=Àle Jee*dce³ee®³ee ¢ef<ìves megJeCe& ³egie ceeve}s peeles. iegHle
keÀeUeceO³es mebmke=Àle YeePee}s. iegHlekeÀeUeefleuee Jeeb*dce³eeceO³es keÀe}eroeme®eer keÀeJ³es Je veeìkeÀ He´efmeOod Deensle. l³eeceO³es
cesIeotle, $eÝle=mebnej, kegÀceej mebYeJe, jIegJebµeer ner ®eej keÀeJ³es He´efmeOod Deensle. lej µeekegbÀle} Je
cee}efJekeÀeDeiveer efce$e ner Depejecej veeìkeÀ keÀeef}oemeeves®e ef}ner}er Deensle. keÀe}eroemee®eer YeemeeOeer-meesHeer, meeQo³e&HetCe&, YeeJeveeHe´Oeeve Je keÀuHevee lejbie ³eebveer DeesleHe´le Yej}s}er Deens. cnCetve®e [e@.
efJn.S.efmceLe ³ee FeflenemekeÀejeves iegHlekeÀeUe®eer leg}vee Fbi}b[ceOeer} jeCeer Sef}PeeyesLe Je mìgDeì&
keÀeUeµeer kesÀ}er Deens. p³eeHe´ceeCes Fbi}[ceO³es µeskeÌmeefHeDeme& Heg{s Flej }eskeÀ og³³ece þjleele. lemes®e
Yeejleelener keÀeueeroemee®³ee yegefOocellesHeg{s Fle j }sKekeÀ vesmleveeyegle Pee}s Deensle. mebmke=Àle
meeefnl³ee®³ee efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìves iegHle keÀe}Keb[ Deefleµe³e cenlJee®ee Deens. keÀeef}oemeeveblej
iegHlekeÀeUele nesTve ies}su³ee ogmeje cenlJee®ee veeìkeÀkeÀej cnCepes efJeµeeKeeolle nes³e. l³eeves
cegêeje#eme Je osJeer®ebêiegHlece ner veeìkesÀ ef}ner}er lej #egêbkeÀeves ce=®íkeÀìerkeÀce ns veeìkeÀ ef}ner}s Deens
³ee veeìkeÀeceOetve DeeHeu³ee}e iegHle keÀeUeleer} DeveskeÀ ®ee}erjerleeRJej He´keÀeµe ìekeÀlee ³eslees.
2) keÀLee ë - iegHle keÀeUeceO³es }eskeÀ efµe#eCe keÀLes®³ee ceeO³eceeletve efo}s peele Demes. l³ee keÀLee
Heb®eleb$e Je Je=nlekeÀLee ³ee veeJeeves Fefleneme He´efmeOod efJe

Page 57

iegHle ÒeMeemeve Je megJeCe& ³egie
57 mebie´n iegCee{³eeves ef}ner}e Deens. ³ee keÀLesletve ueeske ÀefpeJeeveeleerue veweflekeÀlee Je veweflekeÀ J³eJeneje®eer
DeesUKe nesles.
3) HegjeCes ë - HegjeCes SkebÀoj 18 Demetve iegHlekeÀe}erve Hebef[leebveer HegjeCee®es mebmkeÀej keÀjÀve leer
keÀeUevegjÀHe yeveefJe}er Deensle. ³ee HegjeCeeceO³es efJeGoe. Jee³egHegjeCe, celmeHegjeCe, efJe4) mce=leerie´bLe ë - mce=leerie´bLe cnCepes®e meceepee®es veerleeryebOeve keÀjCeejs ie´bLe nesle. ³ee ie´bLeeletve Oece&,
v³ee³e, meceepe DeeefCe veerleer®eer ceeefnleer efceUles. ³ee mce=leerie´bLeeceO³es veeojmce=leer, ³ee%eJeukeÀmce=leer,
HeejeMemce=leer, DeeMee meceepe efve³e$ekeÀ ie´bLee®³ee DeeOeejs meceepe J³eJenej efveOee&jerle kesÀues peele Demele.
4.7 iegHlekeÀeUeleerue µeeðes Je µeeðe
1) Keiees} µeeðe ë - Jejen efcenerj ³eeves Keiees}µeeðe®³ee meboYee&le Heb®eefmeOoeleer} ye=nppeelekeÀ
}IetppeelekeÀ ns He´efmeOo ie´bLe ef}ner}s Deensle. lej ‘Dee³e&Yeììd ’ ³eeves Dee³e&Yeììder³e ne ie´bLe ef}ntve
ieefCele DeeefCe p³eesefleefoJeme je$e nesleele. ns Dee³e&YeÆ ³eeves meebefiele}s ³eeveblej ye´ïeiegHle ³ee µeem$e%eeves iegjÀlJekeÀHe´YeeJe ³ee efJe2) ieefCele µeeðe ë - iegHle keÀeUeceO³es DebkeÀieefCele, efyepeieefCele DeeefCe Yegefceleer ³ee #es$eele Yejleer³eebveer
HeÀej ceesþer He´ieleer kesÀ}er Deens. Dee³e&Yeììd ³eeves Dee³e&Yeììder³e ³ee ieefCele µeeðeeJejer} cenlJee®ee ie´bLe
ef}ner}e. lemes®e oMeceeve HeOodleer, ef$ekeÀesCeefceleer, #es$eHeÀU,IeveHeÀU ³eeefJe®eebie}s ie´bLe iegHle keÀeUele efueneru³ee iesues.
3) JewÐekeÀ µeeðe ë - iegHlekeÀeUeceO³es Yeejl eer³e JewÐe µeeðeeleer} He´ieleer JeeKeeC³eepeesieer nesleer.
JeeieëYeììdeves ‘De<þebie mebie´n ’ ³ee Deew`Fmleer Dee³egJewo&' ne ie´bLe ef}ner}e. ³ee ie´bLeeletve JevemHeleer, Keefvepe Heo eLe&,Heeje, }esn F.®es GHe³eesie
keÀjÀve Deew4) Oeeleg µeeðe ë - iegHle keÀeUeceO³es }esKeb[, meesves, leebyes, ®eeboer F. Oeeleg efJe%eeveeceO³es
Deeµ®e³e&keÀejkeÀ He´ieleer Pee}er.
5) Yee jepes Oece&meefnkeÀeUele GceemJeeceer,efmeOomesve, efpeve®ebêcegveer ns pewve efJeÜeve nesTve ies}s. lejJemetyebOet ne
mecegêiegHlee®³ee keÀeUeleer} He´efmeOod yeewOod efJeÜeve Demetve l³eeves cenlJeHetCe& keÀeceefiejer yepeeJe}er Deens.
keÀ}e ë - iegHlejepes ns keÀ}eHe´sceer Demeu³eecegUs l³eebveer efJeef JeOe keÀ}ebvee He´eslmeenve efo}s, l³eecegUs®e
iegHlekeÀeUeceO³es Þes<þ opee&®es keÀ}eJeble Je keÀ}eke=Àleer efvecee&Ce Pee}s}er efometve ³esleele. iegHlekeÀe}erve
keÀ}ebceO³es He´ecegK³eeves mebieerle, ve=l³e, ef®e$ekeÀ}e, efµeuHekeÀ}e, mLeeHel³ekeÀ}e ³ee efJeefJeOe keÀ}eb®ee
efJekeÀeme Pee}e neslee.
1) mebieerle DeeefCe ve=l³e keÀ}e ë - iegHlejepes mebieerlekeÀ}s®es DeeÞe³eoeles Demeu³eecegUs ³ee keÀeUele
mebieerle Je ve=l³e keÀ}e HetCe&HeCes efJekeÀefmele Pee}s}er nesleer. iegHlejep³ee®³ee mebieerle Je v e=l³e He´scee®es munotes.in

Page 58

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
58 efoioµe&keÀ l³eeb®³ee DeveskeÀ veeC³eeJejÀve efometve ³esles. keÀe}eroeme µegêkeÀ ³eeves peer keÀeJ³e j®evee kesÀ}er.
l³eeceO³es mebieerle Je ve=l³e keÀ}s}e HetCe& JeeJe Deens.
2) ef®e$ekeÀ}e ë - iegHlekeÀeUeceO³es ef®e$ekeÀ}s®ee ceesþ³ee He´ceeCeeJej efJekeÀeme Ie[Jetve Dee}e neslee.
³ee®eer He´®eerleer Depebþe ³esLeer} ef®e$eeJejÀve efometve ³esles. iegHlekeÀeUeleer} efJeefJeOe efþkeÀeCe, cebefojs, efYelle er
Je ojyeejeceO³es keÀe{}su³ee ef®e$eeJejÀve iegHlekeÀeUele ef®e$ekeÀ}s®ee HeÀej ce esþe efJekeÀeme Pee}e neslee ns
efometve ³esles. ³ee ef®e$eeceOetve Deevebo, jeie, µew³e& Fl³eeoer iegCeeb®es oµe&ve nesles.
3) veeCeer ë - iegHlekeÀeUeleer} mece´eìebveer meesves, ®eeboer, leebyes ³ee OeelegHeemetve veeCeer yeveefJe}er nesleer
iegHlejepee b®eer µeskeÀ[es veeCeer meeHe[}er Deensle. ³ee veeC³eebJejÀve DeeHeCeebme iegHlee®ee Fefleneme
mecepeC³eeme ceole nesles. iegHlekeÀeueerve veeCes ner megboj Je He´ceeCeµeer} Demetve veeC³eeleer} Oeeleg®es He´ceeCe,
Jepeve ³eeyeeyele SkeÀJeeke̳elee efometv e ³esles. iegHlejepeebveer keÀe{}su³ee veeC³eeJej JeeIe, efmebn, Oeveg&Oeejer,
DeµJe, iejÀ[, efJeCeeJeeove Demes DeveskeÀ efJekeÀe}Keb[ veeCekeÀµeeðee®³ee ¢ef<ìves Deefleµe³e cenlJee®ee keÀe}K eb[ Deens.
4.8 mLeeHel³e keÀ}e Je efµeuHekeÀ}e
iegHlekeÀeUeceOeer} mLeeHel³es keÀ}sle Glke=À<ì keÀ}s®ee efJekeÀeme Pee}e neslee. HejkeÀer³e Deeke´ÀceCeecegUs
iegHlekeÀeUeleer} cebefojs Hee[C³eele Dee}er Deme}er lejer Peeµeer efpeun³eele osJeie[ ³ee efþke ÀeCeer
Deme}su³ee oµeeDeJeleej cebefoj, peye}Hetj efpeun³eeleer} efJemLeeHel³ee®ee Glke=À<ì vecetvee mecepeC³eele ³eslees ner ceboerjs yeebOeleevee kegÀþsner ®egv³ee®ee JeeHej kesÀ}s}e
veener. yeewOod efµeuHe ke À}s®eener ³ee keÀeUele ceesþe efJekeÀeme Pee}e neslee. iegHle keÀeUele yeebOe}s}s
efkeÀl³eskeÀ yeewOod mlegHe, ®ewl³eefJenej ³eeb®³ee mLeeHel³e µew}erle ceesþer He´ieleer Ie[tve Dee}er nesleer. Depebþe
DeeefCe JesjÀU ³esLes megboj cegleea keÀesjC³eele Deeu ³ee Deensle. Depebþe ³esLeer} yeewOod keÀe}erve }sC³eeceO³es
yegOode®³ee peerJeveeleer} DeveskeÀ He´mebie keÀesj}s}s Deensle. l³eecegUs iegHle keÀe}Keb[ ne mLeeHel³e keÀ}s®³ee
efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìves Deefleµe³e cenlJee®ee mecepe}e peelees.
iegHlekeÀeUece O³es efµeuHekeÀ}s®eener efJekeÀeme Ie[tve Dee}e neslee. HetCe&ke=Àle ceeveJeer He´eflecee le³eej keÀjC³ee®eer
keÀ}e ³eekeÀeUele DeJeiele Pee}er nesleer. iegHlekeÀeUeceO³es ce³egje ³ee efþkeÀeCeer cegleea efµeuHeeceO³es ceesþer
He´ieleer Ie[tve Dee}er nesle er. cegleea yeveefJeleevee cegleea®³ee ®esnN³eeJej GlkebÀþ DeeefCe Goelle YeeJe J³ekeÌle
nesleer} ³ee®eer keÀeUpeer Iesle}er peele Demes lemes®e iegHlekeÀeUeceO³es meejveeLe ³esLes ieewleceyegOoe®eer peer
cetleea Deens leer Glke=À<ì cetleea mecepe}er peele s. ³eeJejÀve iegHle keÀe}Keb[ ne mLeeHel³ekeÀ}e Je
efµeuHekeÀ}s®³ee yeeyeleerle He´ieleµeer} neslee Demes efometve ³esles.
Flej keÀe}Keb[e He´ceeCes®e iegHle keÀeUele mLeeHel³e Je efµeuHe keÀ}s®ee efJekeÀeme Ie[tve Dee}e Deens. ³ee®e
keÀeUele yeebOekeÀece emeeþer oie[ Je Yeepe}su³ee efJeìeb®ee JeeHej kesÀ}e peele neslee. iegHlekeÀeUele cebefojeJej
efµeKej yeebOeC³ee®eer keÀ}e megjÀ Pee}er nesleer. Depebþe Je JesjÀU ³esLeer} keÀener }sC³ee iegHlekeÀeUele®e
keÀesju³ee iesu³ee Deensle. iegHlekeÀeUele mLeeHel³e DeeefCe efµeuHekeÀ}e, cetleeakeÀ}e ³eeyeeyele efJekeÀemee®ee
HejceeW®ee efyebog ieeþ}e ies}e l³eeyeejesyej iegHle jepes ns Oece&meefnefþkeÀeCeer efJenej DeeefCe mlegHe yeebOe}s Deensle. meeiejveeLe ³esLee r} oie[er mlebYe ns Feflenemeeleer} ceesþs
Jewefµe<ì³e þj}s, Deµee He´keÀejs iegHlekeÀe}erve HejkeÀer³e Deeke´ÀceCee®eer ceeef}keÀe ³eeHeemetve Yeejlee}e cegkeÌle
keÀjÀve keÀe³e&#ece He´µeemeve J³eJemLee efvecee&Ce kesÀ}er. lemes®e meeceeefpekeÀ, Oeeefce&k eÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ #es$eele
mLew³e& efvecee&Ce kesÀ}s DeeefCe meJee¥efieCe efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCe}e cnCetve iegHlekeÀeUe}e megJeCe&³egie Demes
cnCeleele. munotes.in

Page 59

iegHle ÒeMeemeve Je megJeCe& ³egie
59 DeeHe}er He´ieleer leHeemee ë -
1. iegHleeb®³ee ³egieeme He´e®eerve Yeejlee®es megJeCe&³egie Demes keÀe cnCeleele? ®e®ee& keÀje.
4.9 iegHle meece´ep³ee®³ee Nnemee®eer keÀejCes
®ebêiegHle Heefn}e iegHle IejeC³ee®ee mebmLeeHekeÀ ceeve}e peelees. l³ee®ee ceg}iee mecegêiegHle ³eebveer DeeHeu³ee
Debieer Deme}su³ee µeew³e& Oew³e& Je keÀle&J³e ³ee iegCe ebcegUs iegHlee®es meece´ep³e efJeµee} kesÀ}s. ®ebêiegHle
efJeke´Àceeefol³e ³eeves ³ee meece´ep³eele Yej Iee}C³ee®es He´³elve kesÀ}s Hejbleg l³eeefµeJee³e l³eeves DeeHeu³ee
meece´ep³eele Gllece Je keÀe³e&#ece He´µeemeve efvecee&Ce kesÀ}s leme®es l³ee®es me ece´ep³e HeÀej ceesþ³ee keÀUmeeme
Heesn®e}s nesles. Hejbleg mkebÀo iegHlee®³ee ce=l³egveblej l³ee yeuee{³e meece´ep³ee®³ee Nnemeeme megjÀJeele Pee}er.
l³eeveblej meneJ³ee µelekeÀe®³ee ceO³ekeÀeUele l³ee®es Heleve Ie[tve Deeues.
1) keÀle&J³enerve jep³es ë - mecegêiegHle Je ®ebêiegHle ³ee meejK³ee jepeebveblej jep³e keÀejYeejeb®eer meg$es
neleeUC³eeme jepes keÀle&J³enerve Pee}s. mkebÀoiegHleeveblej meece´ep³ee}e Glejleer keÀUe }eie}er. yengleebµeer
jepes ®ewve DeeefCe efJe}eme ³eele®e obie nesles. l³eecegUs ie gHle meece´ep³ee®ee veeµe Ie[tve Dee}e.
2) Jeejmee®eer Yeeb[Ces ë - jepeIejeC³eeleer} ceb[Uer®³ee mJeeLee&cegUs mebIejep³ee®³ee ce=l³egveblej keÀesCe jepee JneJes ³eeyeeyele SkeÀcele veJnles. mecegêiegHlee®³ee keÀLesJej DeeHeCe
efJeµJeeme þsJe}e lej jeceiegHleeme þej ceejÀve ®ebêiegHle efJeke´Àceeefol³eeves ieeoer efceUefJe}er. kegÀceej
iegHlee®³ee keÀeUele p³eeJesUer mkebÀoiegHle ngCeeµeer ³egOo keÀjleevee iegble}e neslee l³eeJesUer l³ee®ee
meeJe$eYeeT HegjÀiegHle ³eeves iegHle e®es efmebnemeve yeUkeÀeJe}s nesles. l³eecegUs ³ee oesIeeble Yeeb[Ces nesle nesleer.
Lees[³ee®e DeJeOeerle iegHleeb®ee Nneme Ie[Jetve Dee}e.
3) Jebµe HejbHejebiele HeOoleer ë - iegHlekeÀeUeceO³es He´Meemeveeleerue Heos yengleebMe JebµeHejbHejebiele HeOolee r
Je efceUJe Demele. l³eecegUs l³eeb®ee jep³eeJej efJeHeefjle HeefjCeece Pee}e. jep³ekeÀejYeejeceO³es iegCeer
}eskeÀeb®ee YejCee Heeefnpes Demes Hejbleg lesLes meodiegCeer }eskeÀeb®ee YejCee vemetve JebµeHejbHejeiele HeOoleer ves
Deeuesu³ee YejCee DeefOeke À neslee. l³eecegUs He´µeemeve ogye&} yeve}s DeeefCe µe$et®ee efµejkeÀeJe Pee}e.
4) }He³e¥le }p³eeJesUer µeemeve ogye&} yeve}s l³eeJesUer iegHle meece´ep³ee}e Glejleer keÀUe }eie}er.
5) DeeefLe&keÀ ogye&}lee ë - DeeefLe&keÀ ogye&}lescegUs iegHle meece´ep³ee®es Heleve Pee}s. iegHleeb®³ee DeeK esj®³ee
jepeebvee DeLe&µeeðe DeeefCe keÀj HeOoleer®es %eeve veJnles. HetJeea iegHle meece´ep³eeceO³es ceesþ³ee He´ceeCeeele
mebHevvelee veebole nesleer Hejbleg keÀener efvejefvejeU³ee mLeeefvekeÀ ìesU³eebveer efceUtve nu}s ®e{efJe}s.
meneefpekeÀ®e ogye&} D emes jepes l³eeme meeceesjs peeT µekeÀ}s veener. mecegêiegHleeves Je ®ebêiegHleeves DeeHeu³ee
keÀejefkeÀoeaceO³es megJeCee&®eer veeCeer Hee[}er nesleer. Hejblet DeKesj®³ee keÀeUeceO³es veeCeer leeby³ee®eer nesleer.
l³eecegUs DeeefLe&keÀ efmLeleer {emeeU}er ies}er ns mHe<ì nesles.
6) oUJeUCee®³ee meeOeveele DeYeeJe ë - iegHle meece´ep³e DeHeÀeì Hemej}s}s nesles. ceieOe
jepeOeeveerceOetve meJe& He´osµeeJej }#e þsJeCes ner iees<ì Deµeke̳e nesleer. l³ee keÀeUele oUJeUCee®³ee
meeOeveeb®ee ceesþ³ee He´ceeCeeceO³e s DeYeeJe neslee. l³eecegUs SkeÀe He´osµeeleer} ceeefnleer ogmeN³ee He´osµeeceO³es
DeeJeµ³ekeÀ JesUer Heesn®et µekeÀle veJnleer. l³eeletve He´Meemeve J³eJemLesJej®es MeemekeÀeb®es Je®e&mJe keÀceer Peeuee
HeefjCeeceer iegHle meÊes®ee Nneme Ie[tve Deeuee. munotes.in

Page 60

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
60 7) ngCeeb®es Deeke´ÀceCes ë - iegHlee®ee veeµe nesC³eele He´cegKe keÀejCe cnCepes ngCeeb®eer Deeke´ÀceCes ns nes³e.
Heefnu³ee kegÀceej iegHlee®³ee keÀeUele ngCeebveer YeejleeJej Deeke´ÀceCe kesÀ}s Hejbleg mkebÀoiegHleeves DeeHeu³ee
Hejeke´ÀceecegUs ngCeeb®ee HejeYeJe kesÀ}e.
leesjCeceeU DeeefCe efcenerjieg} ³eeb®³ee Deeke´ÀceCeecegUs iegHlee®eer meÊee efKeUefKeUer nesTve ies}er iegHle
mece´eì ngCeeb®³ee Deeke´ÀceCeeuee Je®ekeÀve Demele ³ee®ee HeÀe³eoe ngCeebveer Iesleu³eecegUs iegHleeb®ee Hee[eJe
Pee}e.
8) iegHleeb®es Deogj¢<ìer OeesjCe ë - mkebÀoiegHleeveblej®es jepes Deogj¢ef<ì®es efveHepeu³eecegUs iegHle mellee
efìkeÀeJe OejÀ µekeÀ}er veener Deµee efjleerves Yeejleer³e Feflenemeeleer} iegHlee®³ee keÀeceefiejer®es SkeÀ lespemJeer
HeJe& mebHeg<ìele Deeues.
4.10 meejebMe
Þeer. iegHle ne ³ee jepeIejeC³eeleerue Heefnuee jepee iegHle meece´ep³ee®ee Keje efJemleej IeìeslkeÀ®e iegHlee®³ee
keÀeUele Peeuee. iegHle meece´ep³e jep³eefJemleeje®³ee efMeKejeJej Heesn®eues les mecegêiegHlee®³ee keÀeUele
³eeb®ee keÀeUele mee efnl³e, Meem$e, keÀuee Fl³eeoer Yeeieele Òeieleer Peeueer. cenejepeeefOejepe iegHle
meece´ep³eeleerue mece´eì l³eeves iegHle jep³ee®es meece´ep³eele ªHeeblej kesÀues. mecegêiegHle ne efniJeerpe³eer
mece´eì neslee. lees KetHe Heje¬eÀceer neslee. l³eeb®ee Gu uesKe Yeejleer³e vesHeesefue³eve cnCetve kesÀuee peelees.
mecegêiegHleeves meJe& ÒeosMe DeeHeu³ee ÒeieueYe jep³eeKeeueer ve DeeCelee l³eebvee ceeb[efuekeÀ yeveJeues. mece´eì
®ebêiegHleveblej l³ee®ee cegueiee jeceHeg$e meÊesJej Deeuee Hejblet l³ee®eer keÀje fkeÀoea DeuHee³egl³eeveblej Deeuesu³ee ogmeN³ee ®ebêiegHleeves iegHle meece´ep³eeuee He´Meemeve J³eJemLes®³ee meJeex®®e efMeKejeJej
Heesn®eefJeues. mkeÀOe iegHleeHe³e¥le iegHle MeemekeÀ He´yeU Demeu³eecegUs iegHle meece´ep³e DeveskeÀ #es$eer³e
Deeke´ÀceCee®³ee keÀeUele efìketÀve jeefnues. cee$e l³eeveblej Deeuesu³ee ogyeU³ee jep³ekeÀl³ee¥cegUs iegHle
meece´ep³ee®ee Nneme Ie[tve Deeuee.
4.11 ÒeMve
1. iegHlekeÀeueerve ÒeMeemeve J³eJemLee efJemleejeves efuene.
2. iegHlekeÀeUeme megJeCe&³egie Deme s keÀe cnCeleele.
3. iegHle meece´ep³ee®³ee Nnemeeme keÀejCeerYetle Demeuesues IeìkeÀ efJeMeo keÀje.
4.12 meboYe&
1) [e@. Jner. ef[. cenepeve, He´e®eerve Yeejle keÀe Fefleneme Deewj mebmke=Àleer.
2) [e@. osJe. He´YeekeÀj - He´e®eerve Yeejle
3) [e@. osieuegjke Àj Je {JeUerkeÀj, He´e®eerve Yeejlee®ee Fefleneme.
4) [e@. iepeeveve efYe[s, He´e®eerve Yeejlee®ee Fefleneme meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀleerkeÀ.


munotes.in

Page 61

61 5
iegHle keÀeueKeb[eveblej®ee Yeejle
IeìkeÀ j®evee:
5.0 GefÎ<ìîes
5.1 He´mleeJevee
5.2 JeOe&ve IejeC³ee®ee Go³e
5.3 n5.4 DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
5.5 v³ee³eJ³eJemLee
5.6 ue5.7 Oeeefce&keÀ OeesjCe
5.8 meejebMe
5.9 ÒeMve
5.10 meboYe&
5.0 GefÎ<ìîes
 JeOe&ve IejeC³ee®eer mellee mLeeHeves®eer ceeefnleer DeY³eemeCes.
 JeOe&ve IejeC³ee®³ee He´ejbefYekeÀ DeJemLes®ee, DeY³eeme keÀjCes.
 n n JeOe&ve keÀe}Keb[eleer} meJee¥efieCe He´ieleer®ee DeY³eeme keÀjCes.
5.1 ÒemleeJevee
He´e®eerve Yeejlee®³ee Feflenemeeleer} He´YeeJeer iegHle meece´ep³ee®³ee Heleveeveblej Y eejleele DeJ³eJemLee DeeefCe
ieeWOeU efvecee&Ce nesTve }neve ceesþ³ee jep³eeb®eer efveefce&leer Pee}er. ³eeceOeer} meewje<ì^eleer} Jeu}Yeer®es
cewvekeÀ IejeCes, keÀveewpe®es ceewKejer IejeCes yebiee}ceO³es ieewb[ IejCes Je ceeUJee ner GllejskeÀ[er} cenlJee ®eer
jep³es nesleer. lej yeoeceer®³ee ®ee}gke̳eeves oef#eCeskeÀ[s DeeHe}er ye}e{³e mellee efvecee&Ce kesÀ}er nesleer.
YeejleeceO³es Jejer} jep³es Go³eeme ³esTve GlkeÀµesJeìer ngCee®eer He´YeeJeer mel lee efvecee&Ce Pee}er nesleer. cnCepes®e YeejleeceO³es SkeÀ He´keÀej®ee ieeWOeU®e
neslee. Deµee HeefjefmLeleerle n

Page 62

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
62 mebIejep³e mLeeHeve kesÀ}s. Je Glke=À<ì µeemeveJ³eJemLee efvecee&Ce kesÀ}er. DeeHeu³ee jep³eeleer} He´pes®es
keÀu³eeCe meeOeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. cnCetve®e He´e®eerve Yeejlee®³ee Feflenemeeleer} nmece´eì ceeveuee peelees.
5.2 JeOe&ve IejeC³ee®ee Go³e
He´e®eerve Yeejlee®³ee Feflenemeele Go³eeme Dee}su³ee JeOe&ve IejC³eeefJenn³etve lmebie ³eeb®³ee ‘lee-leebie-efme³etkeÀer ’ ³ee He´Jeeme JeCe&ve eJejÀve efceUles lemes®e ³ee J³eeflejerkeÌle JeOe&ve
IejeC³eeefJeJeOe&ve IejeC³eeleer} Deeefol³e JeOe&ve jepe keÀjlee neslee. l³eeves meece´ep³e efJeml eeje®es OeesjCe efmJekeÀej}s
nesles. Deeefol³e JeOe&ve veblej l³eeb®ee ceg}iee He´YeekeÀj JeOe&ve ³eeves jepe efJemleeje®es OeesjCe efmJekeÀej}s
nesles. lees Deefleµe³e Hejeke´Àceer jepee neslee. ³eeb®³ee keÀeUele®e JeOe&ve IejeC³ee®³ee jep³ee®ee ceesþe
efJemleej Ie[tve Dee}e. l³ee®eer mellee efmebOe Hebpeeye, ceeUJee ³ee He´osµeele nesleer He´YeekeÀj JeOe&vee®³ee
keÀejefkeÀoea®³ee µesJeìer l³eeb®³ee jep³eeJej Deeke´ÀcekeÀebveer Deeke´ÀceCe kesÀ}s (F.me. 604) ³ee Deeke´ÀceCee®ee
yeboesyemle keÀjC³eemeeþer H e´YeekeÀj JeOe&ve ³eeves jep³eJeOe&ve Je nHeeþefJe}s. Hejbleg ³ee®e JesUer He´YeekeÀj JeOe&veeveblej jep³eJeOe&ve ne jepee Pee}e mellee neleer Deeu³eeveblej
jep³eJeOe&veeves ceeUJee Je yebiee}®ee µeemekeÀe®ee yeboes yemle keÀjC³ee®es þjefJe}s keÀejCe ceeUJ³ee®ee µeemekeÀ
osJeiegHle Je yebiee}®ee µeemekeÀ µeµeebkeÀ ³eebveer meb³egkeÌleHeCes keÀveespeJej Deeke´ÀceCe kesÀ}s. ³eeJesUer keÀveespe
³esLes jepee ie=nJece&ve ne jep³e keÀejYeej keÀjerle neslee. osJeiegHle Deeef Ce µeµeebkeÀ oesve jepeebvee keÀveespe®ee
µeemekeÀ ie=nJece&ve ³eeb®³eeJej mJeejer keÀjÀve l³ee®ee HejeYeJe kesÀ}e DeeefCe veblej ie=nJece&ve}e þej ceej}s Je
nosJeiegHleeJej mJeejer keÀ©ve l³ee®ee HejeYeJe kesÀ}e Hejbleg yebiee}®ee µeemekeÀ µeµeebkeÀ ³eeves efJeµJeemeIeeleeves
jepeJeOe&vee®ee Ketve kesÀ}e DeeefCe veblej n5.2.1 nne meJe&Þes<þ mece´eì neslee l³ee®eer keÀeceefiejer FeflenemeeceO³es cenlJee®eer nesleer. nkeÀejefkeÀoea®eer ceeefnleer DeeHeCeebme yeeCeYeììde®³ee nlmebie ³eeb®³ee lee -leebie-efme³egkeÀer ³ee He´JeemeJeCe&veeJejÀve efceUles. F.me. 590 ceO³es nPee}e. He´YeekeÀj JeOe&ve Je jeCeer ³eµeesceleer ³eeb®ee ne jepeHeg$e nes³e. He´YeekeÀj JeOe&ve ne Hej eke´Àceer jepee
neslee. lej jeCeer ³eµeesceleer ner ceieOe®eer jepekeÀv³ee nesleer yebOeg jep³eJeOe&vee®³ee ce=l³egveblej F.me. 606
ceO³es, nl³eeJesUer JeOe&ve IejeC³eeJej SkeÀe HeeþesHeeþ SkeÀ mebkeÀìs keÀesmeUle nesleer. l³eecegUs nneojÀve ies}e neslee. Deµee keÀþerCe HeefjefmLeleerceO³es nDeeHeu³ee meceesj DemeCeeN³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. jep³ejesnveeveblej Heg{erue mecem³ee
n1) yebOet jep³eJeOe&vee}e keÀHeìeves þej ceejCeeN³ee µeµeebkeÀ®ee yeboesyemle keÀjCes DeeefCe keÀveespe®ee jepee
ie=nJece&ve ³ee®ee ce=l³eg Peeu³eeveb lej l³ee®³ee jep³ee}e keÀesCeer Jeejme veJnlee ie=n Jece&ve}e cet}yeeU
vemeu³eecegUs keÀveespe®³ee ieeoerJej keÀesCee}e yemeJeeJes ne osKeer} nneslee keÀejCe ie=nJece&ve ne n munotes.in

Page 63

iegHle keÀeueKeb[eveblej®ee Yeejle
63 2) Hejk eÀer³e melleeb®ee efJeµesl³eecegUs jep³ee}e mLew³e& He´eHle nesle veJnles DeeefCe les ³esC³eemeeþer ngveeb®ee yeboesyemle keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ
nesles.
3) yenerCe jepeÞeer®ee µee sOe IesCe nkesÀ}s DeeefCe veblej DeeHeu³ee meceesjer} mecem³ee mees[JeC³ee®ee He´³evle kesÀ}e.
5.2.2 jepeÞeer®ee µeesOe – nnesl³ee l³eeHewkeÀer meJee&le cenlJee®eer mecem³ee cnCepes yeefnCe jepeÞeer®ee µeesOe IesCe ner nes³e. keÀveespe®ee
jepee ie=nJece&ve ³ee®eer jepeÞeer ner Helveer nesleer. Hejbleg ie=nJec³ee&®³ee jep³eeJej ceeUJ³ee®ee µeemekeÀ
osJeiegHle DeeefCe yebiee}®ee µeemekeÀ µeµeebkeÀ ³ee oesIeebveer Deeke´ÀceCe keÀjÀve ie=nJecee&®ee Ketve kesÀ}e Je
jepeÞeer}e osJeiegHleeves kewÀosle ìekeÀ}s. HeCe veblej jepeÞeerves mJeleë®eer kewÀosletve megìkeÀe keÀjÀve Iesle}er
DeeefCe leer efJebO³e HeJe&le ekeÀ[s efveIetve ies}er DeeefCe nefveefce&leer kesÀ}er }meeceer} Deme}su³ee osJeiegHlee®ee yeboe syemle keÀjC³eemeeþer nyebiee}®ee µeemekeÀ µeµeebkeÀ ³ee®eer osJeiegHlee}e ceole nesT ve³es cnCetve nYeb[er³eeme µeµeebkeÀ®ee yeboesyemle keÀjC³eemeeþer HeeþefJe}e ³ee meJe& Ie[ecees[er Ie[le Demeleevee®e jepeÞeer
ner osJeiegHlee®³ee kewÀosletve HeUtve iesu³ee®eer yeeleceer nDeeìesHeleer Iesle}er Je DeeHe}er yenerCe jepeÞeer®ee µeesOe IesC³eemeeþer lees mJeleë efJebO³e HeJe&leekeÀ[s efveIee}e
³eeJesUer jepee ie=nJece&vee®ee yee}HeCeer®ee efce$e efoJeekeÀj ³ee yeewOo efYe#et®eerner HeÀej ceesþer ceole
nnnceesþ³ee mevceeveeves nIesTve n5.2.3 nHejle Deeuee. veblej lees jepeÞeer}e IesTve keÀveespe}e ies}e lesJne keÀveespe®³ee pevelesves Je mejoej Jeiee&ves
l³ee oesIeeb®es YeJ³e mJeeiele kesÀ}s. jepee ie=nJece&ve}e ce=l³eg Peeu³eeveblej l³ee}e ceg}yeeU vemeu³eecegUs
keÀveespe®e er ieeoer efjkeÀeceer®e nesleer. µesJeìer keÀveespe®³ee ceb$eer Heefjnjep³ekeÀejYeej keÀjC³ee®e s ceev³e kesÀ}s DeµeeHe´keÀejs þevesµJej DeeefCe keÀveespe ner oesve jep³e SkeÀef$ele
Dee}er ³ee oesve jep³eebceOeer} iebiee ³ecegves ne megefHekeÀ He´osµe nl³eeveblej n5.2.4 yebiee}®ee µeemekeÀ µeµeebkeÀ ³ee®ee HejeYeJe - nDeveskeÀ }veener. Hejbleg ®eerveer He´Jeemeer n³et -Sve-lmebie ³eeb®³ee He´JeemeJeCe&veeJejÀve }efceUles nµeemekeÀ osJeiegHle Je yebiee}®ee µeemekeÀ µeµeebkeÀ ³ee oesIeebveer meb³egkeÌleHeCes keÀveespeJej mJeejer keÀjÀve jepee
ie=nJece&vee}e keÀveespeJej mJeejer keÀjÀve jepee ie=nJece&vee®ee Ketve kesÀ}e DeeefCe njepeÞeer}e kewÀosle ìekeÀ}s jepee Peeu³eeveblej nkesÀ}e yeefnCe jepeÞeer®ee µeesOe Iesle}e DeeefCe veblej l³eeves yebiee}®ee µeemekeÀ µeµeebkeÀ ³ee®³eeJej ceesefnce munotes.in

Page 64

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
64 keÀe{}er. keÀejCe ³ee®e µeµeebkeÀves n< e&JeOe&vee®ee cesJnCee ie=nJecee& ³eeme efJeµJeeme Ieeleeves þej ceej}s nesles.
lesJne nkesÀ}er ³ee Deeke´ÀceCee®eer meefJemlej ceeefnleer efceU le veener. cee$e n³ee}e yebiee}Jej HeeþefJe}s veblej mJeleë nnl³eeveblej n5.25. nDeeHe}er mellee He´mLeeefHele kesÀ}er. Gllej YeejleeceO³es DeeHe}s Deemeve efmLej Peeu³eeveblej noef#eCe ceesefnce neleer Iesle}er ³ee ceesefncesmeeþer l³eeves He´®eb[ }Sve-lmebie ³eeb®³ee celeevegmeej n50,000 Hee³eoU SJe{er ceesþer mesvee GYeer kesÀ}er. SJe{³ee He´®eb[ mesv³eeefveµeer l³eeves oef#eCe ceesefnce
neleer Iesle}er, ³eeJesUer oef#eCesceO³es yeoeceer®³ee ®ee}gke̳e IejC³ee®es jep³e ogmeje Heg} kesÀmeer ne ®ee}gke̳e
IejeC³eeleer} Hejeke´Àceer jepee ³eeJesUer jep³ekeÀejYeej keÀjerle neslee. lees ®ee}gke̳e IejeC³eeleer}
cenejHejeke´Àceer HegjÀl³eeves He´Lece DeeHeu³ee jep³eeleer} DejepekeÀ Je ve<ì kesÀ}s DeeefCe mJeleë®es }l³eecegUs ogmeN³ee Heg}bkesÀmeer}e oef#eCe Yeejleeleer} ye}e{³e jepee ceeve}s peeF&. DeeefCe ³ee®eJesUer
n®ee}gke̳e jepee ogmeje Het}kesÀmeer nveoer®³ee Heefjmejele ceesþs ³egOo Ie[tve Dee}s ³ee ³egOoele mJele ë nnesles. Hejbleg noesIeeb®³eeceO³es len Pee}e DeeefCe vece&oe veoer ner oesIeeb®³ee jep³ee®eer efmecee e fveOee&efjle Pee}er. Hejbleg ³ee
³egOoeleer} nPee}s}s ³egOo l³ee®eer meefJemlej ceeefnleer GHe}yOe nesle veener. lej yeoeceer®ee ®ee}gke̳e jepee ogmeje
Heg}kesÀmeer ³eeves SkeÀe Dee}sKeeceO³es ³ee ³egOoele nnDeeHeu³ee He´JeemeeJeUe&veele nceeb[}s Deens.
HetJe& Yeejle - njep³es l³eeves efpebketÀve Iesle}er yebi ee}®ee µeemekeÀ µebµeekeÀ ³ee®ee ce=l³eg Peæeu³eeveblej yebiee} Öeeble
nDeeHe}s Je®e&mJe ÖemLeeefHele kesÀ}s l³eeveblej nHeg{s l³eeves yeewodOe Oecee&ceO³es cene³eeve HebLeer³eeb®eer Heefjn³ee meboYee&le efveefµ®ele ceeefnleer osCeejer meeOeCes GHe}yOe nesle veenerle lejer osKeer} l³ee®es meeceÏep³e
GllejskeÀ[s efncee}³ee®³ee Hee³eL³eeHeemetve oef#eCeskeÀ[s vece&oe veoerHe³e&le Hemej}s nesles. HetJexkeÀ[s yebiee}
Deejermee He³e&le Heme j}s nesles. lej HeefM®ecesme efmebOe He³e&le Hemej}s nesles.
nceeUJee DeeefCe Deesefjmee F. Öeosµe nesles. iegHle meeceÏep³ee®ee Demle Peeu³eevebl ej Yeejleele jepeefkeÀ³e
DejepekeÀ De¢µ³e HeefjefmLeleer efvecee&Ce Pee}er nesleer. leer ve<ì keÀñCe n

Page 65

iegHle keÀeueKeb[eveblej®ee Yeejle
65 meeceÏep³e GYes kesÀ}s nesles. cnCetve Öee®eerve Yeejleer³e FeflenemeceO³es meceÏeì ncenlJee®es mLeeve Deens.
DeeHe}er Öeieleer leHeemee:
1. n5.3 nnkesÀ}s nkeÀjÀve DeeHeu³ee jepeleer} He´pes®es efnle meeOeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. l³eeves SkeÀbojerle 40 Jen³eeb®³eeHe´Jeeme JeCe&veeletve efceUles. l³eeves DeeHe}er µeemeveJ³eJemLee iegHlekeÀe}erve µeemeve J³eJemLesHe´ceeCes®e
þsJe}er n esleer. HeÀkeÌle l³eeves iegHlekeÀe}erve µeemeveJ³eJemLesceO³es DeeJeµ³ekeÀ lesJe{e®e yeo} kesÀ}e DeeefCe
SkeÀveJeerve jep³eHeOoleer DeeHeu³ee jep³eele efvecee&Ce kesÀ}er. l³ee®³ee µeemeveJ³eJemLes®es keWÀefê³e He´µeemeve
He´ebleer³e He´µeemeve Je ie´ece H e´µeemeve Demes efJeYeepeve kesÀ}s nesles. keÀvesepe ner l³ee®³ee jep³ee®eer jepeOeeveer
nesleer. nJ³eJemLee ve<ì keÀjÀve jepekeÀer³e Sske̳e efvecee&C e kesÀ}s. jep³eeceO³es µeeleblee DeeefCe megJ³eJemLee He´mLeeefHele
kesÀ}er n5.3.1 De ) keWÀefoϳe ÖeµeemeveJ³eJemLee ë - nnesleer. l³ee J³eJemLesceO³es jepee}e jep³ekeÀejYejeceO³es ceole keÀjC³eemeeþer SkeÀ ceb$eer Heefjceb$eer Heefj1) ceb$eerHeefjjep³ekeÀe jYeejeceO³es ceole keÀjC³eemeeþer Je meu}e osC³eemeeþer l³eeves SkeÀ ceb$eerHeefj³ee ceb$eerHeefjosC³eeyejesyej®e DeeHeu³ee}e efo}su³ee Keel³ee®e e keÀejYeej ³ee ceb$³eebvee HeneJee }eiele Demes DeeefCe
jep³ekeÀejYeejeJej ³ee ceb$eerHeefjDeefleµe³e cenlJee®eer Je peyeeyeoej mecepe}er peele Demes keÀejCe nceb$eerHeefjmeu³eevegmeej mJeerkeÀej}er. mebmLesceO³es ³ee ceb$eer Heefj5.3.2 ye ) He´ebleer³e He´µeemeve J³eJemLee ë - nmees³eermeeþer efJeYeepeve kesÀ}s nesles. ner J³eJemLee iegHkeÀe}erve He´eosefµekeÀ efJeYeeieeHe´ceeCes®e nesleer. nmeece´ep³ee®es He´µeemevee®³ee mee s³eermeeþer Heg{er}He´ceeCes efJeYeepeve kesÀ}s}s nesles.
1) He´eble – cegkeÌleer
2) efJe3) Yeesie – lee}gkeÀe
4) Kes[s – ie´ece He´µeemeve munotes.in

Page 66

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
66 nkeÀejYeej HeenC³eemeeþer DeefOekeÀejer vesce}s}s Demele. He´eblee®ee keÀejYeej HeenC³eemeeþer DeefOekeÀejer
vesce}s}s Demele. He´eblee®ee keÀejYeej jepeHe´efleefveOeer efkebÀJee GHeefjkeÀe (jep³eHee}) ³ee®³ee ceeHe&Àle
®ee}Je}e peele Demes lej keÀener efþkeÀeCeer He´eblee®ee keÀejYeej meeceble efkebÀJee ceenmeeceble
³eeDeefOekeÀeN³eebceeHe&Àle ®ee}Je}er peele Demes. ³eeefµeJee³e meece´ep³ee®ee keÀejYeej J³eJeefmLele
®ee}C³eemeeþer l³eeves Deeo&µe DeefOekeÀeN³eeb®eer SkeÀÞesCe er efvecee&Ce kesÀ}er. nkeÀe³e&keÀeUele Glke=À<ì He´µeemeve J³eJemLee efvecee&Ce kesÀ}er Je jep³eeleer} He´pes®es keÀu³eeCe meeOeC³ee®ee
He´³elve kesÀ}e neslee.
5.3.3 keÀ ) ie´ece He´µeemeve ë - nkeÀeUeHe´ceeCes®e ®ee}le Demes nie´eceHe´µeemeve nes³e l³eeves ie´eceHe´µeemeveekeÀ[s efJeµescenlJee®es DeefOekeÀejer Heg{er} He´ceeCes ë -
De) ie´eceerkeÀ – ie´ece®ee He´cegKe
Deeie´OeejerkeÀ – ye´ecnCeebvee oeve efo}su³ee ieeJee®ee keÀejYeej HeenCeeje DeefOekeÀejer lemes®e pekeÀele
Jemet} keÀjCeeje DeefOekeÀejer /pebie} efveefj#ekeÀ/peefceve cenmet} Jemet} keÀjCeeje DeefOekeÀejer keÀesþeje®ee
He´cegKe (Yeeb[ej He´cegKe) peceeKe®e& HeenCeeje DeefOekeÀejer ³ee DeefOekeÀeN³eebceeHe&Àle ie´ece®es He´µeemeve
®ee}efJe}s peele Demes ³eeJejÀve nHe´µeemeve ne µeemeve J³eJemLesleer} cenlJee®ee Je µesJeì®ee IeìkeÀ DeeefCe l³ee®ee keÀejYeej }eskeÀebveer®e
efveJe[tve efo}su³ee DeefOekeÀeN³eebceeHe&Àle ®ee}Je}e peele Demes. ³eeJejÀve nGYes kesÀ}s veener. lej DeeHeu³ee jep³eeceO³es Glke=À<ì µeemeve J³eJemLee efvecee&Ce kesÀ}er lej He´pes®es
keÀu³eeCe meeOeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. iegHle meece´ep³ee®³ee He´³elve kesÀ}e. iegHle meece´ep³ee®³ee efJeveeµeeveblej
nHe´mLeeefHele kesÀ}er. cnCetve Yeejleer³e FeflenemeeceO³es nceeve}er peeles.
5.4 DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer
nmeeOeve ns peefceve cenmet} ns®e nesles. l³ee®³ee keÀeUer peefceve cenmet} SketÀCe GlHevvee®³ee 1/6 FlekeÀe
DeekeÀej}e peele Demes ne keÀj jesK e jkeÌkeÀce efkebÀJee Oeev³ee®³ee jÀHeele Iesle}e peele Demes ³eeefµeJee³e
Jemlebt®³ee Dee³eele -efve³ee&leerJej keÀj DeekeÀej}e peele Demes iegvnsieejebkeÀ[tvener ob[e®eer jkeÌkeÀce Jemet}
kesÀ}s peele Demes. mejkeÀejkeÀ[tve µeslekeÀN³eebmeeþer peefceveer® eer J³eJemLee HeenCes, HeeCeer HegjJeþe
³eemeejK³ee keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee DeeKeu³ee peele Demeles KeeCeer DeeefCe Yetefceiele mebHelleer ³eeJej
mejkeÀej®eer cee}keÀer Demes. nYeeie kesÀ}s nesles 1 Yeeie jep³ekeÀejYeejeJej Ke®e& kesÀ}e peele Demes 1 Yeeie mewv³eeJej Ke®e& kesÀ}e peele
Demes. jep³ee®³ee GlHevvee®ee SkeÀ Yeeie efJeÐee Je keÀ}e ³eeb®³ee Gvveleermeeþer Ke®e& kesÀ}e peele Demes.
lej GlHevvee®ee 4 Lee Yeeie o eve-Oecee&meeþer Ke®e& kesÀ}e peele Demes cnCepes®e nSketÀCe GlHevvee®³ee Ke®ee&®es ³eesi³e efve³eespeve kesÀ}s nesles DeeefCe l³ee®³ee keÀeUer jep³ee®eer DeeefLe&keÀ
efmLeleer Deefleµe³e ®eebie}er nesleer. munotes.in

Page 67

iegHle keÀeueKeb[eveblej®ee Yeejle
67 5.5 v³ee³eJ³eJemLee
niegvnsieeje}e jepeekeÀ[s µesJeì®es DeefHe} keÀjlee ³esle Demes. l³ee®³eekeÀeUer jep³eele iegvn³ee®es He´ceeCe
keÀceer nesles. efµe#es®esner JesieJesieUs He´keÀej DeefmlelJeele nesles. ce=l³egbob[e®eer efµe#ee efo}er peele Demes,
efMe#esceO³es meeceeefpekeÀ efveeflecelles efJejÀOo keÀjCes, noodHeej keÀjCes pebie}ele HeeþefJeC³ee®eer efµe#ee nesleer.
yeeCeYeììde®³ee ef}KeeCeeJejÀve Deeveboeslme JeeHe´mebieer iegvnsieejebvee mees[tve osC³ee®eer HeOoleer nesleer. mece´eì
DeµeeskeÀeHe´ceeCes®e nkeÀe}erve v³ee³eJ³eJemLee Deefleµe³e ®eebie}er nesleer.
5.6 }mece´eì nkeÀeUeveblej YeejleeceI³es peer DejepekeÀlee efvecee&Ce Pee}er leer ve<ì keÀjC³eemeeþer l³eeves Gl ke=À<ì mewv³e
GYeej}s. nmene³³eeves®e l³eeves efJeMeeue meece´ep³e GYes kesÀues. ³ee meece´ep³ee®³ee mebj#eCeemeeþer efJeµee} }DeeJeµ³ekeÀlee nes leer. l³eeves DeeHeu³ee keÀe³e&keÀeUele efJeµee} }n³et-Sve-lmebie ³eeves DeeHeu³ee He´Jeeme JeCe&veele nl³ee®³eepeJeU 60 npeeje®es nlleeroU, 1 }eKee®es Iees [oU Je He´®eb[ Hee³eoU nesle Demes lees cnCelees.
mewv³eeceO³es Yejleer keÀjleevee iegCeeb®ee Je µeew³ee&®ee efJe®eej kesÀ}e peele Demes mewv³ee}e jesKe jkeÌkeÀces®³ee
mJejÀHeele Jesleve efceUle Dee}e }peesjeJej l³eeves DeeHeu³ee meece´ep³eele µeeblelee DeeefCe megJ³eJemLee efvecee&Ce kesÀ}er.
5.6.1 meeJe&peefvekeÀ keÀu³eeCee®eer keÀeces ë - mece´eì nl³eeves He´pes®³ee efnlee keÀ[s efJeµesjeyeefJeu³ee l³eeves jmles yeebOe}s. µesleer}e HeeCeer HegjJeþe JneJee cnCetve keÀe}Jes Keeso}s oJeeKeeves GYes
kesÀ}s, Oece&µeeUe yeebOeu³ee, jml³ee®³ee oesvner yeepet} e Pee[s }eJe}er HeeCeHees³ee, Devveí$es GIe[tve
DeHebie, efJeOeJee DeeefCe Je=Oo ³eeb®³ee ®eeefjleeLee&®eer mees³e kesÀ}er cnCepes®e nefvecee&Ce kesÀ}er. l³ee He´µeemeve J³eJemLes®³ee ceeO³eceeletve l³eeveb peveles®es keÀu³eeC e meeOeC³ee®ee He´³elve
kesÀ}e.
5.7 Oeeefce&keÀ OeesjCe
nOece&µeer} jepee cnCetvener He´efmeOo Deens. JeOe&ve IejeCes efnbot Oecee&efYeceev eer nesles. nOecee&®ee DeefYeceeveer neslee Hejbleg veblej cee$e nOecee&®³ee He´meejemeeþerner He´³elve kesÀ}e. nnesles. les celeYeso efceìefJeC³eemeeþer l³eeves keÀveespe ³esLes yeewOo Oecee&®eer HeefjOeceea³eebvee SkeÀmebIe þsJeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. ³ee yeewOo Oece& HeefjkesÀ}s.
nYeeie lees oeveOecee&meeþer GHe³eesieele DeeCele Demes. n

Page 68

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
68 He´³eeie ³ ee efþkeÀeCeer meJe&Oeceea³eeb®es mebces}ve YejJele Demes DeeefCe ³ee efþkeÀeCeer efYe#et, ye´ecnCe, DeveeLe
}eskeÀ ³eebvee oeveOece& kesÀ}e peele Demes oj 5 Jene SkeÀcesJe mece´eì nes³e. l³ee® es Oeeefce&keÀ OeesjCener Oece& meefnHe´e®eerve Yeejlee®³ee Feflenemeeler} Þes<þ mece´eìeb®³ee ceeef}kesÀle niegHle meece´ep³ee®³ee Heleveeveblej Yeejleele efvecee&Ce Pee}s}er jepekeÀer³e DejepekeÀlee Je DeJ³eJemLee ve<ì
keÀjÀve l³eeves SkeÀ efJeµee} meece´ep³e GYes kesÀ}s. ³ee meece´ep³eeceO³es Glke=À<ì µeemeve J³eJemLee efvecee&Ce
kesÀ}er. He´µeemeve J³eJemLesceeHe&Àle l³eeves peveles®es keÀu³eeCe meeOeC³ee®ee He´³elve kesÀ}e. l³eeves Go ej DeeefCe
Oece&meefnjep³e kesÀ}s, He´e®eerve Yeejlee®³ee Feflenemeeleer} µesJeì®ee meece´ep³e efvecee&Ce keÀjCeeje SkeÀ µetj meeceL³e&
mebHevve mece ´eì, Gllece He´µeemekeÀ, v³ee³eer jepee, yeewOo Oecee&®ee He´®eejkeÀ Je Deveg³ee³eer, Gllece,
meeefnefl³ekeÀ Je oeveµeer} jepee cnCetve Feflenemeele He´efmeOo Deens.
DeeHe}er He´ieleer leHeemee
1. n5.8 meejebMe
iegHle meÊes®³ee Nnemeeveblej DeveskeÀ ueneve ueneve meÊee Go³eeme Deeu³ee DeMee DeveskeÀ meÊeeHewkeÀer®e
Hebpeeye Heefjmejele þevesMJeje®es JeOe&ve IejeCes meÊesJej Deeues. nMeemevekeÀjlee nes³e. lelHetJeea ÒeHeÀekeÀj JeOe&ve, jepeJeOe&ve meÊesJej nesles. njep³eeuee ceesþîee efOeìeF&ves mebYeeueues Je efJemleej kesÀuee lees yeewOoOece& He´meejkeÀ neslee l³ebveer yeewOo
Oeccee®³ee He´meeje®es keÀe³e& kesÀues. Y eejleer³e Feflenemeeleerue MesJeìer yeue{³emeÊee JeOe&ve IejeC³ee®³ee
Demleeves mebHet<ìele Deeueer yeewOo Heefj5.9 He´µve
1) mece´eì n2) n3) n4) ìerHe:
De) n ye) n5.10 meboYe&
1) [er. [er. keÀesmesyeer, He´e®eerve Yeejle keÀe Fefleneme Deewj meY³elee.
2) peesMeer ceneosJeMeem$eer - Yeejleer³e mebmke=Àleer keÀesMe, cegbyeF&
3) [e@. osMecegKe He´Meeble, He´e®eerve Yeejlee®ee Fefleneme, efJeÐeeYeejleer He´keÀeMeve, ueelegj,
4) He´e. jÀvee iee³eOev eer, kesÀ.kesÀ. jengjerkeÀj, He´e®eerve Yeejlee®ee meebmke=ÀleerkeÀ Fefleneme.
 munotes.in

Page 69

69 6
jpeHetleeb®ee Go³e Je efmebOeceOeerue Dejye Dee¬eÀceCe
IeìkeÀ j®evee:
6.0 GefÎ<ìîes
6.1 He´mleeJevee
6.2 jpeHetleeb®ee Go³e
6.3 Dejye Dee¬eÀceCe
6.4 Dejyeeb®³ee Dee¬eÀceCeeJesU®³ee JesU®eer efmebOe®eer HeefjefmLeleer
6.5 Dejye Dee¬eÀceCee®e er keÀejCes
6.6 Dejye Dee¬eÀceCee®es HeefjCeece
6.7 meejebMe
6.8 ÒeMve
6.9 meboYe&
6.0 GefÎ<ìîes
 jpeHetleeb®³ee Go³ee®eer ceeefnleer peeCetve IesCes.
 Dejye Dee¬eÀceCee®eer keÀejCes peeCetve IesCes.
 Dejye Dee¬eÀceCee®es HeefjCeece mHe<ì keÀjCes.
6.1 He´mleeJevee
Òee®eerve Yeejlee®³ee Feflenemeeleerue jpeHetleeb®³ee Go³ee®ee keÀeueKeb[ Je Dejye Dee¬eÀceCee®ee keÀeueKeb[
Demee ne ognsjer keÀeueKeb[ neslee. jpeHetle meÊee DeeHeu³ee Go³eeyejesyej®e HejmHej mebIenesl³ee lej Dejye Dee¬eÀcekeÀ Oece& Òemeej, uetì Je meÊee mLeeHevesmeeþer Òe³elve keÀjle nesles. ³ee meJe&
yeeyeeR®eer ceeefnleer Òemletle ÒekeÀjCeeletve DeeHeCe DeY³eemeCeej Deenesle.
6.2 jepeHetleeb®ee Go³e –
iegHleesÊej keÀeUele jepeHegleevee, ceejJee[, ceeUJee Je iegpe jeLe ³ee Yeeieeble DeveskeÀ ueneve ueneve jep³es
efvecee&Ce Peeueer leer jepeHegle IejeCeer cnCetve Heg{s Òeefme×erme Deeueer. ns jepeHegle keÀesCe ³ee yeÎue
efve×eleebceO³es efJeefJeOe celes Dee{Uleele. MekeÀ, kegÀMeeve, ntJee³ee Dee¬eÀcekeÀeb®³ee yejesye j Deeuesu³ee Flej
peceeefle Je Dee¬eÀcekeÀeb®³ee efnbotkeÀjCeeletve efvecee&Ce Peeuesu³ee peeefleceOetve jepeHetle IejeCeer efvecee&Ce Peeueer munotes.in

Page 70

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
70 DemeeJeerle Demee mecepe Deens. yeew×Oecee&®³ee ®eueefle®³ee, yeew×Oecee&®³ee GlkeÀmeg© Peeuee. ³ee JeeJeìUer Heemegve mJelJej#eCeemeeþer keÀesmeuee®³ee F#JeekegÀJebMeer³e #eef$e³eebveer HeefM®ecesme
mLeueeblej keÀ©ve DeKeueer Je efJeO³eb HeJe&lee®ee DeeÞe³e Iesleuee. mJele:®eer #ee$eMeg×lee ®eeueefJeC³eemeeþer
les mJele:uee jepeHeg$e c nCeJet ueeieues. l³eecegUs®e l³eeb®³eele JeebefMekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ Meg×lee Je GoeÊelee
efomeles. Demes Þeer. ef®eb.efJe. JewÐe ³eeb®es cele Deens. iegpe&j, ®eeuegke̳e, je<ì^kegÀì ³eeb®es ceeb[efuekeÀ cnCetve les
Go³eeme Deeues Je keÀeueeblejeves mJe leb$e Peeues. ³ee jepeHegle IejeC³eeveer cegmeueceeveeb®eer YeejleeJejerue
Dee¬eÀceCes LeesHeJetve DeeHeu³ee IejeC³ee®eer meÊee efìkeÀefJeC³eemeeþers HejekeÀe<ìs®es Òe³elve kesÀues. GÊej
Yeejleele jepeHegleebveer cegmeueceeveebvee keÀ[Jee ÒeeflekeÀej kesÀu ee Je Òemebieer jkeÌleefmeb®eve keÀ©ve Yeejleele
mebmke=Àleer efpeJeble þsJeueer. jepeHegleeb®es Meew³e&, oeef#eC³eefÒe³elee, keÀ[Jee mJeOece&efYeceeve, ef®ekeÀeìer,
mJeeefYeefve<þe Je lespeefmJelee F. iegCeebefve Yeejleer³e Feflenemeele l³eeb®es veeJe Je keÀe³e& Decej Peeues Deens. ns
jepeHegle mJele:me Dee³e&keÀeueerve Jeerjeb®es JebMepe cnCeefJeC³eele Oev³elee ceeefvele. meJe& jepeHegle YeieJeeve
SkeÀ efuebieiepeer®es GHeemekeÀ nesles.
6.2.1 cesJee[®es ie=efnueesle :
jepeHegle IejeC³eele cesJee[®³ee ie= efnueesle IejeC³eeuee DeeefûeHegpes®ee ceeve efceUlees. FmeJeermevee®³ee
meneJ³ee MelekeÀele ³ee IejeC³ee®eer mLeeHevee Peeueer. ³ee IejeC³eeleerue Heefnuee Òeefme× Heg©ne nes³e. F.me. 535 ®³ee megceejeme Dejyeeb®³ee jepeHegleev³eeJejerue D ee¬eÀceCeeuee l³eeves MeLeeaves
³eMemJeer leeW[ efoues Je cesJee[®³ee JewYeJee®ee Hee³ee Ieeleuee. yeeOeeves F.me. 753 ceO³es jepemev³eeme
Iesleuee. ogmeje Keescceeve ³eeves efmebOe®³ee Dejyeer megYesoejeyejesyej mebIeefMeueeuesKeele cenejepeefOejepe cele=HeÆe®ee GuuesKe ³eslees. l³eeJe©ve cesJee[®es jep³e l³ee megceejeme
mJeleb$e Peeues DemeeJes. DeeIeeì (GosHegj®³ee GÊejsme) ner cesJee[®eer jepeOeeveer nesleer Je lesLes ceesþs
J³eeHeejer keWÀê Demeu³ee®ee GuuesKe efMeueeu esKeele efceUlees. Hejceej cegpeeves DeeIeeì veiejer®ee efJeOJebme
kesÀuee. lejerner ie=efnueesleeb®es jep³e ceO³e³egieelener efìketÀve jeefnues.
6.2.2 yegboueKeb[e®es ®ebosues :
iegpe&jÒeeflenejeb®e He[l³ee keÀeUele yegbosueKeb[ele Kepe&djJeenkeÀ ³esLes F.me. veJeJ³ee MelekeÀele ®ebosue
IejeCes Go³eeme Deeues. ³ee IejeC³eeleerue, JeeC³eleer, pe³eMekeÌleer ³ee jepebefve DeeHeu³ee keÀle&yeieejerves
IejeC³ee®eer Òeefle<þe Jee{efJeueer. Heefnu³ee ³eMees -Jec³ee&ves je<ì^kegÀìeb®ee HejeYej keÀ©ve keÀefuebpej ef keÀuuee
efpebkeÀuee. Gllej Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeeJej ³eMemJeer ceesnerce kesÀu³ee Je ®ebosue IejeC³ee®eer Òeefle<þe
Jee{efJeueer. l³eeves Kepegjenes ³esLeerue Òeefme× efJe1002) ®ebosueebvee r Òeeflenejeb®es meeJe&YeewcelJe Pegiee©ve osTve DeeHeues mJeeleb$³e HegkeÀejues Je mJeeleb$³e
efveoMe&keÀ cenejepeefOejepe ner HeoJeer DeeHeu³ee veeJeeceeies ueeJeueer. ®ebosue jep³e iJeeunsj, efYeueemee,
³ecegvee, peyeUHegj SJe{îee ÒeosMeele Hemejues nes les. l³eeves keÀesmeuee, HeefM®ece yebieeue, DeebOe´ ³esLeerue
jepeeb®eener HejeYeJe kesÀuee neslee. F.me. 991 ceO³es iePeefve®³ee meyekeÌleieerveeyejesyej Peeuesu³ee
jCemebûeeceele Lebiejepeeves efJeMesl³ee®³ee keÀejkeÀerefo&le yeebOeueer iesueer. efJeÐeeOej jepeeves (F.me. 919 -1051) keÀveewp³ee Òeeflenej
IejeC³ee®ee MesJeì kesÀuee. l³ee®es jep³e ®ebyeueeHeemetve vece&osHe³e¥le Hemejues nesles. iePeefve®³ee cencegoeMeer
l³ee®ee mebIeDee¬eÀceCe LeesHeJegve OejCeeje ne®e SkeÀ efnbot jepee Peeuee. Heg{erue ®eeUerme Jeceeb[efuekeÀ yeveues. DekeÀjeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme keÀerefle&Jecee& ®ebosueeves ®esefojepee keÀCee&®ee HejeYeJe
keÀ©ve ®ebosueeb®es mJeeleb$³e Hegve: ÒemLeeefHele kesÀues. l³ee®ee DeeefÞele ke=À

Page 71

jpeHetleeb®ee Go³e Je efmebOeceOeerue Dejye meece´ep³e
71 ©HekeÀelcekeÀ mebmke=Àle veeìkeÀ efueefnues. yeej eJ³ee MelekeÀele ceove Jecee& ne Òeefme× jepee nesJetve iesuee.
l³eeves efYeuemeeHe³e¥le jep³eefJemleej keÀ©ve ®ebosueeb®eer Òeefle<þe Jee{efJeueer. Kepegjenes ³esLeerue pewvecebefojs
³eeb®³ee keÀejkeÀerefo&le yeebOeueer iesueer. l³ee®ee Jeejme Je veeleg H ejceoea ³eeb®es efouueer®³ee He=LJeerjepe
®eeJneveeMeer efJeleg<ì Deeues. He=LJeerjepeeves Hejceoea®ee DeveskeÀoe HejeYeJe kesÀuee. cenbceo Ieesjerves keÀefuebpej
IesTve ®ebosuee jepeOeeveer cenesyee®ee efJeOJebme kesÀuee. efouueer®³ee meguleeveeb®es Debef keÀle cnCetve ®ebosueeb®es
jep³e meesUeJ³ee MelekeÀeHe³e&ble efìkeÀues.
6.2.3 ef$eHegjer®es keÀue®egjer IejeCes :
vece&oe Je ieesoeJejer ³eeb®³eeceOeerue He´osMeele keÀue®egjeR®es jep³e Hemejues nesles. ³ee IejeC³eeleerue Heefnuee
SsefleneefmekeÀ jepee ke ÀeskeÀuue nes³e. (F.me. 845 -895) l³eeves keÀveewpe®³ee Òeeflenejeb®ee HejeYeJe kesÀuee
Je legke¥Àvee jepeHegleev³eelegve ngmekeÀeJetve ueeJeues. HegJexkeÀ[s yebieeue®³ee jep³ee®ee HejeYeJe kesÀuee. lej
oef#eCesle je<ì^kegÀì ogmeN³ee ke=À®ebosue jep³ekeÀv³esMeer efJeJeen kesÀuee Je DeHeeueer keÀv³ee je<ì^kegÀì jepeeuee efoueer. l³eecegUs Yeejlee®³ee
meÊeeOeerMeeble keÀue®egjer®es cenÊJe Jee{ues. Heefnu³ee ³egJejepee®³ee keÀeue efkeÀoeale ceO³eYeejle cebefoj
efMeuHee®eer efveefce&efle Peeueer. l³eeves DevekesÀ MewJecebefojs yeebOeueer Je ceÊeceLegj MewJeebvee jepeeÞe³e efouee.
veblej®³ee jepeebvee DeeHeues ÒeYeglJe efìkeÀefJelee Deeues veener. ®ebosues Je je<ì^kegÀì ³eeb®³eeHeg{s keÀue®egjeRvee
veceles I³eeJes ueeieues. oneJ³ee MelekeÀele Hejceej Je ®eeuegu³eebefvener ef$eHegjer jepeOeeefve®ee oesveoe efJeOJebme
kesÀuee. ogmeje keÀeskeÀuue (F.me. 995 -1030) ³eeves oef#eCesleerue ®eeuegu³eeb®ee HejeYeJe kesÀuee.
ieebies³eosJe efJe¬e Àceeefol³e (F.me. 1030 -1041) ³eeves keÀeefMcej, keÀebie[e, Hebpeeye, yebieeue, Deesefjmee
Je oef#eCesme kegbÀleue osMe ³esLeHe³e&ble ceguegKeefiejer kesÀueer. l³ee®ee Heg$e ue#ceerkeÀCe& (F.me. 1041 -
1073) ³eeves keÀveespe, ceeUJee, iegpejeLe, efyenej ³esLe erue efJemle=le ceguegKe efpebketÀve Yeejleeleerue
®eesuee®ee HejeYeJe kesÀuee. l³ee®es meece´ep³e yebieeueHeemetve iegpejeLeHe³e¥le Je iebiesHeemetve ceneveoerHe³e¥le
Hemejues nesle.s l³eeves keÀCee&Jeleer ner jepeOeeveer mLeeHeve kesÀueer Je jep³eele Dev eskeÀ MewJecebefojs yeebOeueer.
GÊejYeejleele meece´ep³e mLeeHeCeeje ne®e MesJeì®ee jepeHegle jepee nes³e. keÀue®egjeR®es jep³e lesjeJ³ee
MelekeÀele cegefmuece Dee¬eÀceCeeuee yeUer He[ues. l³eebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee ®esefomeve (meg©Jeele F.me.
248-49) meesUeJ³ee MelekeÀeHe³e¥le ceO³e Yeejleele Òe®eefuele nesleer.
6.2.4 ceeUJ³ee®es Hejceej IejeCes :
je<ì^kegÀìebveer DeeHeues DeeÞeerle cnCetve Hejceejebvee ceeUJ³ee®eer megYesoejer efoueer. (F.me.Jeer mevee®es veJeJes
MelekeÀ) ³ee IejeC³eeleerue Òeefme× j epee cegbpe JeeJ³eeflejepe (F. 974 -997) ³eeves keÀue®egjeR®ee HejeYeJe
kesÀuee, ie=efnueesleebvee veceefJeues, ngCeebvee MejCe DeeCeues. ®eenceebveeHeemetve Deyet ÒeosMe efpebkeÀuee. l³eeves
DeefvnueHeeìCe®³ee ®eeuegke̳eeb®ee HejeYeJe keÀ©ve ueeì osMe efp ebkeÀuee. je<ì^kegÀìeb®ee Heeþueeie keÀjerle
ieesoeJejer Deesueeb[ueer. HeCe l³eele cegbpee®ee HejeYeJe nesTve lees Me$eg®³ee kewÀosle He[uee. iegHle jepee
mJele: keÀJeer Demegve Oevebpe³e, OeefvekeÀ, nuee³egLe F. DeveskeÀ mebmke=Àle Hebef[leeb®ee DeeÞe³eo elee neslee.
³eeveblej®ee Òeefme× jepee Heefnuee Yeespe (F.me. 1000 -1055) nes³e. l³eeves keÀu³eeCeer®³ee
®eeuegke̳eebvee HejeYeJe kesÀuee. lemes®e yeefuebie, GÊej keÀeskeÀCe, keÀveewpe ³esLeHe³e¥le®ee ceguegkeÀ efpebkeÀuee. lees
mJele: peeefleJeble keÀJee r Demegve l³eeves efJeefJeOe efJe`mejmJeeflekebÀþeYejCe' Je `Me=bieejÒekeÀeMe' ns meeefnl³eûebLe, `³egeqkeÌlekeÀuHele©' ne efveefleûebLe
`mecejebieCemeg$eOeej' ne efMeuHeMeem$ee®ee ûebLe `leÊJeÒekeÀeMe' ne MesJ eo&veûebLe Je `Yeespe®ecHet' ne
®ecHetûebLe ns efJeMesMeebeflemesve Je OeveHeeue ns pewve Hebef[le efcelee#ejs®ee keÀlee&, efJe%eevesMJe, Òeefme× keÀefJe HeÐeiegH le ns l³ee®³ee munotes.in

Page 72

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
72 Heojer nesles. OeejeveiejerceO³es l³eeves DeveskeÀ megboj Fceejleer yeebefOeu³ee. lemes®e YeesHeeUpeJeU
`YeespeHegjerveiejer' JemeJetve peJeU®e 250 ®eewjme cewueeb®es Òe®eb[ mejesJej efvecee&Ce kesÀues. Oeejeveiejerle
l³eeves DeveskeÀ HeeþMe eUe Je efJeÐeeue³es ®eeueefJeueer. MewJe Demegvener l³eeves Dev³eOeefce&³eebvee meene³³e kesÀues.
l³eeb®³ee keÀejkeÀeroea®³ee DeKesjerMe ®esoer Je ®eeuegke̳e ³eeb®³ee meb³egkeÌle mesvesves l³ee®ee HejeYeJe kesÀuee Je
ue{eF&le lees ceejuee iesuee. Yeespeev eblej Go³eeefol³eeves (F.me. 1060 -1087) keÀue®egjer ³eMe:
keÀCee&®ee HejeYeJe keÀ©ve ceeUJ³ee®es JewYeJe Jee{efJeues. l³eeves Go³eHegj ³esLes yeebOeuesues efMeJecebefoj DeÐeeHener
megefmLeeflele Deens. ³ee jepee®³ee keÀejkeÀerefo&le Gvee (Fbotj mebmLeeve) ³esLes yeebOeuesueer DeveskeÀ efnbog Je pewve
cebefojs GHeueyOe Deensle. ³eeveblej iegpejeLe®³ee meeWuekeÀerveer ceeUJee efpebketÀve l³eeJej DeeHeues ÒeYeglJe
mLeeefHeues. lesjeJ³ee MelekeÀe DeKesj ns jep³e DeuueeGefÎve efKeuepeer®³ee Dee¬eÀceCeeuee yeUer He[ues.
6.2.7 meebyej®es ®eenceeve IejeCes :
iegpe&j - Òeeflenejeb®es ceeb[efuekeÀ cnCetve ns IejeCes jepemLeeveele MeekebÀYejer (meebyej) ³esLes jep³e keÀjerle
nesles. ³ee IejeC³ee®ee Òeefme× Heg©megueleeveebvee HeefM®ecesme jsìtve Hebpeeye ceO³es DeeHeuee Debceue yemeefJeuee. l³eeves efouueer efpebketÀve DeeHeuee
ojeje Jee{efJeuee. l³ee®ee veeleg eflemeje He=LJeerjepe jwme (efnboer) ³ee keÀeJ³eelegve JeefCe&ues Deens. ³eeves
pe³e®ebê ie{Jeeuee® eer keÀv³ee meb³eesefielee HeUJetve DeeCetve efle®³eeMeer efJeJeen kesÀuee. Hejceoea ®ebosuee®ee
HejeYeJe kesÀuee. Je F.me. 1191 ceO³es cencebo Ieesjer®ee HejeYeJe keÀ©ve l³eeme efHeìeUtve ueeefJeues.
Heg{erue JeGlejleer keÀUe ueeieueer.
³ee jepeHegle jep³eeceOeu³ee Me$eglJee®³ee mebyeOeecegUs HebpeeyeeceOetve iePeveJeeruee ngmekeÀeJetve ueeJeves. l³eebvee
DeMeke̳e Peeues. nîee jep³eeceOeu³ee jep³ekeÀejYeeje fJemebjpeeceer He×leer®³ee ÒeJe=efÊe cee$e ÒeecegK³eeves Dee{Uleele. meceepeeceO³es peceeleer®ee ÒeYeeJe neslee.
peceeleer®³ee ÒecegKeeuee ceesþe ceeve efouee peeF&. keÀesCeerner jepeHegle DeeHeues kegÀìgbye DeeefCe Jeleve ³eeb®ee HeÀej
Deeoj keÀjerle Demes. HeCe nîee jepeHegleeceO³es SkeÀ JewiegC³e nesles keÀer, les DeeHeu³ee peceeleer®³ee mecegn
yeveefJele. ogmeN³ee mecegneMeer mebyebOe ìeUerle. ³ee mecegneHewkeÀer Òel³eskeÀ mecegn ogmeN³ee mecegneMeer mebye bOe
ìeUerle. DeMee mecegneHewkeÀer Òel³eskeÀ mecegn ogmeN³ee mecegnengve Jej®e{ Demeu³ee®ee oeJee keÀjer. DeMee
mJe³ebMeeefmele mecegneceO³es DeeefCe jepeHegle J³eefleefjkeÌle ÒepesceO³es meceevelee DeMeer keÀesCeleer®e veJnleer.
jepeHegle jep³ekeÀl³ee¥vee r efnbogOece& DeeefCe pewveOece& nîee oesIeebveener jepeeÞe³e efouee. Oece&mLeUebvee l³eeveer
GoejHeCes oeves efoueer. efkeÀl³eskeÀ megboj cebefoje®eer j®evee nîee keÀeUele Peeueer. mLeeHel³e keÀuee nîee
keÀeUeceO³es yejer®e YejYejeìeruee Deeueer nesleer. keÀesCeeke&À®es meg³e&ceboerj, Hegjer®es peieVeeLe cebefoj Deyeg
efoueJee[e ³esLeerue ceboerjs ³ee Òeieleer®eer mee#e osleele. efkeÀl³eskeÀ mebmke=Àle ûebLe j®eues iesues. Hejceej
jep³ekeÀl³ee¥®eer jepeOeeveer cnCetve Òeefme× Demeuesueer Gppewve DeeefCe Oe eje ner Menjs ner efJeÐeeb®eer Òeefme×
keWÀês nesleer. Òeeke=Àle DeeefCe DeHeYe´bMe YeeOecee&®ee ceesþe Òeefme× efJeÜeve neslee. l³eeves DeHeYe´bce YeeYee6.3 Dejye -Deeke´ÀceCe
Dejyeeb®eer efmebOe He´ebleeJejer} mJeejer – Dejyemleeveele F&m}ece Oecee&®ee He´®eej DeeefCe He´meej
Peeu³eeveblej Dejyeebveer ³ee Oecee&®ee He´meej keÀjC³eekeÀjerlee HeÀej ceesþe He´³elve ®ee}efJe}e. l³eecegUs®e
FjeCe Heemetve mHesveHe³e¥le ³ee Oecee&®ee He´meej nesT µekeÀ}e. Dejyeeb®es megjÀJeeleerHeemetve®e efnbogmLeeveeleer} munotes.in

Page 73

jpeHetleeb®ee Go³e Je efmebOeceOeerue Dejye meece´ep³e
73 Þeerceble yebojekeÀ[s }#e ne sles. efn meOeve yebojs leey³eele I³eeJeerle. ner l³eeb®eer cenlJekeÀeb#ee nesleer. cnCetve
Dejyeebveer F.me. 636 ceO³es mecegêceeiee&ves ogmeje Het}kesÀµeer ³eeb®³ee keÀejefkeÀoeale cegbyeF& peJeUer} þeCes
yebojeJej Deeke´ÀceCe kesÀ}s. HeCe Dejyeebvee DeH e³eµe Dee}s. ³eeveblej Dejyeebveer Ye[es®e Je efmebOeJej Hegvne
Deeke´ÀceCes kesÀ}er HeCe megjÀJeeleer}e l³eebvee ³eµe Dee}s veener. Dejyeebveer He´Lece ye}gef®emleeveeceO³es ³eµe
efceUe}s. DeeefCe Hegvne Dejyeebveer efmebOe He´ebleekeÀ[s }#e JeUefJe}s.
6.4 Dejyeeb®³ee Deeke´ÀceCee® ³ee JesU®eer efmebOe®eer HeefjefmLeleer
efmebOe jep³ee®ee efJemleej Gllejs}e keÀeefµcejHe³e&le HetJex}e keÀveespeHe³e&le DeeefCe oef#eCes}e Dejyeer
mecegêeHe³e¥le Pee}e neslee. F.me. 7 J³ee µelekeÀele FjeCe®ee jepee efvecejespe ³eeves efmebOe He´ebleeJej
Deeke´ÀceCe keÀjÀve jepee µesjer³eepe ³eeme þej kesÀ}s. l³eeveblej je³eefÜleer³e ne efmebOe®ee jepee Pee}e.
³ee®³ee keÀe³e&keÀeUele l³ee®ee ye´enceeceb$eer ®e®e ³eevebs ke´Àebleer keÀjÀve meJe& mellee mJele뮳ee neleer Iesle}er
l³eeveblej ³ee ®e®ee ®ee YeeT ®ebê ne efmebOe He´eblee®ee jepee Pee}e. DeeefCe l³ee®³ee ce=l³egveblej cee$e
efmebOeceO³es ³eeoJeer nesTve l³ee®ee ceg}iee oeefnj ne efmebOe®ee jepee Pee}e. Hejbleg ³eeoJeer ³egOoecegUs
efmebOeceO³es Deeke´ÀceCee}e ³eesi³e je pekeÀer³e HeefjefmLeleer efvecee&Ce Pee}er DeeefCe Dejyeebveer efmebOe He´ebleeJej
Deeke´ÀceCe kesÀ}s.
6.5 Dejye Deeke´ÀceCee®eer keÀejCes –
Dejyeeb®eer efmebOe He´ebleeJej peer Deeke´ÀceCes Pee}er Deensle. l³ee®eer keÀejCes Heenlee Dejyeebvee efmebOe He ´ebleeceO³es
F&m}ece Oecee&®ee He´meej keÀjeJe³ee®ee neslee. ns SkeÀ He´cegKe keÀejCe nesles. l³ee®eyejesyej Heefµ®ece
efnbogmLeevee®³ee efkeÀveeN³eeJejer} mece=Oo yebojs efpebkeÀ}er lej DeeHeCeebme YejHetj }tì efceUs}. cnCepes®e
DeefOekeÀ Oeve efceUefJeC³ eekeÀjerlee l³eebveer efmebOe He´ebleeJej Deeke´ÀceCe kesÀ}s ner µeke̳elee veekeÀejlee ³esle
veener. Dejyeebveer efmebOe He´ebleeJej mJeejer keÀjC³eekeÀjerlee pes leelkeÀe}erkeÀ keÀejCe Ie[tve Dee}s les cnCepes
}bkesÀ®es cegefm}ce J³eeHeejer cekeÌkesÀ®³ee ³ee$es}e peele Demeleevee Jeeìsle ceesþs JeeoU Peeu³eecegUs l³eebvee
efmebOe ceOeer} osJe} yeboje®³ee DeeÞe³eeme peeJes }eie}s. lesLes ®ee®eebveer l³eeb®eer penepes }gì}er ³eeJesUer
osJe} yebojeJej efmebOe®ee jepee oenerj ³ee®eer mellee nesleer. lesJne ye meN³ee®ee µeemekeÀ De}npeepe ³eeves
oenerjkeÀ[s vegkeÀmeeve YejHeeF&®eer ceeieCeer kesÀ}er jepee oenerjves vegkeÀmeeve YejHeeF& osC³eeme vekeÀej efo}e.
lesJene De}d -npeepe ³eeves efmebOeJej Deeke´ÀceCe kesÀ}s HeCe l³ee®ee HejeYeJe Pee}e lesJne De}d -npeepev es
oenerj}e µeemeve keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer DeeHe}e peeJeF& Je HegleC³ee cencceoyeerve keÀemeerceJej meesHeefJe}er
DeeefCe keÀemeerceves He´®eb[ HeÀewpeveerµeer ®e®eebJej Deeke´ÀceCe kesÀ}s.
6.5.1 cencceo -yeerve-keÀemeerce®eer efmebOeJejer} mJeejer - (F.me. 712 les 713) cencceo yeerve
keÀemeerce}e efmebOeJejer} mJeejerle ceesþe efJepe³e efceUe}e. He´Lece l³eeves efmebOeceOeer} osJe} veieje}e Jes{e
efo}e. lesJne jepee oeefnj®³ee HegleC³eeves cencceo yeerve keÀemeerce®ee ceesþe He´eflekeÀej kesÀ}e. HeCe oe nerj®³ee
mewv³ee®ee He´eflekeÀej DeHegje He[uee MesJeìer oenerj®³ee mewv³ee®ee HejeYeJe Pee}e. keÀeefmeceuee osJe}ceO³es
ceesþer}tì efceUe}er. l³eeveblej keÀemeerce nwêeyeeokeÀ[s JeU}e. lesLesner l³ee}e efJepe³e efceUe}e. keÀemeerce
efmebOet veoer Dees}eb[ tve efmebOe veoer®³ee Heefµ®ece efkeÀveeN³eeJej ³esTve Heesn®e}e. DeeefCe ³esLes®e l³ee®eer DeeefCe
oenerj®³ee mewv³ee®eer jCe#es$eeJej meceesje -meceesj ieeþ He[}er DeeefCe l³eeb®³eele ³egOo Ie[tve Dee}s. ³ee
³egOoe}e jsJej®es ³egOo Demes cnCeleele.
munotes.in

Page 74

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
74 6.5.2 jsJej®es ³egOo (F.me.712) - jsJej®es ³egOo efmebOe®ee µeemekeÀ oenerj DeeefCe keÀemeerce
³eeb®³eeceO³es Ie[tve Dee}s. ³ee ³egOoeceO³es oenerjves ceesþe Hejeke´Àce kesÀ}e. HeCe ³ee ³egOoeceO³es µesJeìer lees
ceej}e ies}e. l³eecegUs FeflenemeeceO³es jsJej® es ³egOo Deefleµe³e cenlJee®es Deens. keÀejCe ³ee ³egOoeleer}
efJepe³eeveblej keÀemeerce®eer efmebOe He´ebleeJej mellee He´mLeeefHele Pee}er. jsefJej®³ee ³egOoeveblej keÀemeerceves
ye´eïeCeeyeeo DeeefCe ³e}esµe ner oesve efþkeÀeCes efpebketÀve Iesle}er. ve blej cet}leeve®ee efkeÀu}e ner efpebketÀve
Iesle}e. Deµee efjleerves efmebOet veoer®³ee mebHetCe& oef#eCe YeeieeJej Deejyeeb®es Je®e&mJe He´mLeeefHele Pee}s.
6.5.3 oenerj®³ee DeHe³eµee®eer keÀejCes – efmebOe®ee µeemekeÀ oenerj Del³eble ye}µee}er Je Hejeke ´Àceer
Demetvener cegefm}ce Deeke´ÀceCee Heg{s l³ee®ee HejeYeJe Pee}e l³ee®eer keÀejCes Heg{er} He´ceeCes –
1) Dejyeeb®eer Oece& YeeJevee Deefleµe³e He´Kej nesleer.
2) Dejyeeb®es ³egOoleb$e Þes<þ He´keÀej®es þj}s nesles.
3) Yeejleer³eebceO³es SkeÀje<ì^e r³elJee®³ee YeeJeves®ee DeYeeJe neslee l³eecegUs oenerj}e Flej Yeejleer³e
jep³ekeÀl³ee¥®es menkeÀe³e& efceUt µekeÀ}s veener.
4) ³ee keÀeUeleer} efnbot µeemekeÀeves DeeHeu³ee DeejceejebkeÀ[s og}&#e kesÀ}s l³eecegUsner HejeYeJe Ie[tve
Dee}e.
5) Dejyeeb®es ke´Àes³e& ns µeebleleeJeeoer efnbot He´pes}e OekeÌkeÀeoe³ekeÀ Jeeìt }eie}s. l³eeb®³eele onµele efvecee&Ce
Pee}er l³eecegUsner oenerj®ee Hee[eJe Ie[tve Dee}e.
6) cencceo yeerve keÀemeerce®es jepekeÀejCe Je ketÀìveerleer oenerjHes#ee Jej®e{ nesleer. Gj}s}s efmebOe He´eble
efnbotmLeeve®³ee SkeÀe yeepet}e Demeu³eeves ³ee He´osµeeJejer} mebkeÀì cnCepes efnbotmLeeveeJejer} mebkeÀì
Demes keÀOeer®e Jeeì}s veener. l³eecegUs oeefnj}e Flejeb®eer ceole efceUt µekeÀ}er veener DeeefCe l³ee®ee
HejeYeJe Pee}e.
7) Dejyeeb peJeU ³egOo meeefnl³ee®³ee HegjJeþe YejHetj neslee. l³eecegUsner l³eebvee efJepe³e efceUt µekeÀ}e.
8) cencceo keÀemeerce efmebOeJej efJepe³e efceUefJeu³ee veblej Dejyeebveer lesLes peJeU -peJeU 150 JekesÀ}s.
6.6 Dejye Deeke´ÀceCee®es HeefjCeec e
Yeejleer³e FeflenemeebceO³es Dejye Deeke´ÀceCes Je l³eebvee efceUe}s}s efJepe³e efn cenlJee®eer Ieìvee Deens.
efmebOeJej pejer Dejyeebvee efJepe³e efceUe}e Deme}e lejer Flej He´osµeeJej DeeHe}s Je®e&mJe Dejyeebvee efvecee&Ce
keÀjlee Dee}s veener. ³eeye ood} mej mì@v}s }sveHet} ³ee FeflenemekeÀejeves Dejye efJepe³ee®es JeCe&ve
keÀjleevee Yeejlee®³ee FeflenemeeJej keÀesCeleener otjieeceer HeefjCeece Ie[Jetve ve DeeCeCeeje efJepe³e Demes
JeCe&ve kesÀ}s Deens. Hejblet ns cele ie´en³e Oejlee ³esle veener. keÀ ejCe ³ee Dejye Deeke´ÀceCeecegUs®e Flej
cegefm}ce Deeke´ÀcekeÀeb®ee YeejleeJejerue meÊee He´mLeeHeves®ee ceeie& ceeskeÀUe Pee}e Demes cnCelee ³esF&}.
Dejye Deeke´ÀceCee®ee Yeejleer³e mebmke=ÀleerJej Je Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Dejye mebmke=ÀleerJej Heef jCeece Ie[tve
Dee}e. Yeejleer³eeb®³ee ceeveeves Dejye mebmke=Àleer efJeµesp³eesefleie´bLeeb®ee Dejyeer YeemLeeHel³ekeÀ}e, ³egOokeÀ}e F. keÀ}e efµeketÀve Iesleu³ee. munotes.in

Page 75

jpeHetleeb®ee Go³e Je efmebOeceOeerue Dejye meece´ep³e
75 Lees[ke̳eele Dejye Deeke´ÀceCeecegUs Yeejle Je Dejyemleeve ³eeb®³eele HeÀej ceesþer mebmke=Àle er osJeeve IesJeeve
Ie[tve ueer. Yeejleer³e FeflenemeeceO³es Dejye Deeke´ÀceCeeme Deefleµe³e cenlJee®es mLeeve Deens.
DeeHe}er He´ieleer leHeemee :
1. Dejyeeb®³ee efmebOeJejer} Deeke´ÀceCee®ee Dee{eJee IesTve HeefjCeece meebiee.
6.7 meebjeMe
Òee®eerve keÀeueKeb[e®³ee GÊejeOee&le jpeHetle meÊeeveer DeeHeues mJeleb$e DeefmlelJe efvecee&Ce kesÀues nesles. cee$e
³ee meÊee SkeÀ mebIe veJnl³ee. HejmHej mebIeDee¬eÀcekeÀebveer IesJetve Yeejleele meÊee mLeeHeves®³ee cenlJeekeÀeb#ee yeeUieu³ee nesl³ee. ³eeletve®e Dejye
Dee¬eÀceCes YeejleeJej Peeueer Je ³ee Dee¬eÀceCee®es YeejleeJej ogjieeceer HeefjCeece Ie[tve Deeues.
6.8 ÒeMve
1. jpeHetle meÊes®³ee Go³eeJej Yee<³e keÀje.
2. Dejyeeb®³ee Dee¬eÀceCee®ee Dee{eJee I³ee.
3. cencesoyeerve keÀeefmece®eer efmebOeJejerue mJeejer mHe<ì keÀje.
6.9 meboYe&
1. osJe He´YeekeÀj - He´e®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
2. Pee. ef[.Sve. ceew³eexÊej Je iegHlekeÀeueerve jepemJe HeOoleer, [e³eceb[ He´keÀeMeve Hegies, 8006.
3. keÀesmesyeer [er. [er. HegjeCekeÀLee DeeefCe JeemleJe.
4. efYe[s DeeefCe KejJeb[erkeÀj - He´e®eerve Yeejleeleerue jepeefkeÀ³e DeeefCe Oeeefce&keÀ mebmLee.


munotes.in

Page 76

76 7
oef#eCe Yeejlee®eer jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeeì®eeue
IeìkeÀ j®evee:
7.0 GefÎ<ìîes
7.1 He´mleeJevee
7.2 ®eeuegke̳e IejeCes
7.3 je<ì^kegÀì IejeCes
7.4 HeuueJe IejeCes
7.5 ®eesue IejeCes
7.6 meejebMe
7.7 ÒeMve
7.8 meboYe&
7.0 GefÎ<ìîes
 Yeejlee®³ee oef#eCe Yeeieele Go³eeuee Deeuesu³ee jep³eeb®eer ceeefnleer IesCes.
 ®eeuegke̳e jep³ekeÀl³ee¥veer Yeejleer³e Feflenemeele yepeeJeuesu³eekeÀeceefiejer®eer ceeefnleer IesCes
 je<ì^ketÀì IejeC³ee®ee Go³e Demle Je cenlJe ue#eele IesCes.
 HeuueJe IejeC ³ee®³ee He´ieleer®eer ceeefnleer IesCes
 ®eesue jep³ekeÀl³ee&®eer ceeefnleer IesCes.
7.1 He´mleeJevee
YeejleeceO³es oef#eCe Yeejleele ceeveJeer meceepe DeveskeÀ JeMelekeÀeHeemetve oef#eCeskeÀ[erue meceepee®ee Gl lejskeÀ[s mebHeke&À megjÀ Peeuee neslee. GllejskeÀ[erue He´iele
meceepee®eer DeesUKe nesC³eeme megjÀJeele Peeueer nesleer. GllejskeÀ[tve Deeuesues J³eeHeejer lemes®e efnbot, yeewOod
Je pewve Oecee&®es efMe<³e Je Deveg³ee³eer ³eebveer mebHeke&À kesÀuee nesl ee. J³eeHeeN³eebvee oef#eCesleerue meesves, ceesleer Je
jlves ³eeb®es DeekeÀefJekeÀefmele nesle iesues. efvejefvejeU³ee keÀeUele Je He´osMeele keÀener jep³es Go³eeme Deeueer nesleer.
DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue mebMeesOeve, GlKeveves,mebiece, meeefnl³e, DeMeeskeÀe®es efMeueeuesKe, leeefceUer
meeefnl³e, He´Jeeme JeCe&ves ³ee SsefleneefmekeÀ meeOeveeb®³ee DeeOeejs Feflenemee®es uesKeve keÀjlee ³esles. oef#eCe munotes.in

Page 77

oef#eCe Yeejlee®eer jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeeì®eeue
77 Yeejleeleerue ®eeuegke̳e je<ì^ketÀì HeuueJe Je ®eesue IejeC³eeb®³ee Feflenemee®eer ceeefnleer keÀjÀve IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
7.2 ®eeuegke̳e
F. mevee®³ee 6 J³ee MelekeÀeHeemetve oKKeve Je oef#eCe YeejleeceO³es DeveskeÀ jepekeÀer³e IejeC³eeb®ee Go³e
Peeuee neslee. l³eeHewkeÀer HeefM®ece Yeejleeleerue yeoeceer (keÀvee&ìkeÀ) keÀu³eeCeer Je Jesieer ³ee efþkeÀeCeer ®eeuegke̳e
mellee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. l³eeb®es jepekeÀer³e, He´MeemekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ ³eesieoeve cenlJeeb®es Deens.
®eeuegke̳e IejeC³ee®³ee yeeyeleerle FeflenemekeÀejebveer DeeHeueer celes ceeb[ueer Deensle. meer.Jeer. JewÐeebveer les
ceneje<ì^eleerue #eef$e³e JebMeeb®es nesles. [e@. Jee.S.efmceLe ³eeb®³ee celes les HejkeÀer³e nesles. lej [e@.[er.meer.
ieebietUerveer keÀvve[ Yeee f®eeuegke̳e IejC³ee®ee mebmLeeHekeÀ pe³eefmebn JeuueYe neslee l³ee®³eeveblej jCejepe mellesJej Deeuee.
jCejepeves ceneje<ì^e®ee He´osMe efpebkeÀuee l³ee®eecegueiee Heefnuee HeguekesÀMeer (F. 535 les 566) jep ee
Peeuee. l³eeveblej Heefnuee keÀerleeaJece&ve 567 Je cebieUsMe 598 ceO³es jepes Peeues. ogmeN³ee HeguekesÀMeer®eer
keÀejefke&Ào 610 ceO³es megjÀ Peeueer. l³eeveblej Heefnuee efJeke´Àceeefol³e, efJeve³eeefolHe, ogmeje efJeke´Àceeefol³e,
ogmeje keÀerleeaJe ce&ve ns He´cegKe jepes Peeues nesles. keÀerleeaJece&vee®³ee ®eeuegke̳e yeoeceer®eer mellee ve<ì Peeueer
nesleer.
HeguekesÀMeer Heefnu³eeves efJepeeHetj jep³eele mJeeleb$e Ieesefnesleer. Hegueke sÀMeerves DeMJecesOe, efnjC³eieYe&, JeepeHes³e F. ³e%e kesÀues nesles. HeguekesÀMeer Heefnu³eeveblej ogmeje
keÀerleeaJece&ve jepee Peeuee. ieesJ³eeleerue keÀobyemelles®ee lemes®e keÀeskeÀCeeleerue lemes®e oef#eCesleerue veuee®ee
HejeYeJe keÀjÀve DeeHeues m eece´ep³e Jee{Jeues nesles. JeeleeHeer veiejerle keÀerleeaJece&veeves cebefojs yeebOeueer. lemes®e
Debie, Jebie keÀefuebie, ceieOe, ílletj, ceêkeÀ Je kesÀjU, iebie cetkeÀerleeaJece&ve veblej l³ee®ee YeeT cebieUsMe Je l³eeveblej HeguekesÀMeer ogmeje jepee Peeuee neslee.
HeguekesÀMeer ogmeN³eeves meve 609 les 642 ³ee He´efoIe& keÀeUeceO³es jep³e kesÀues nesles. l³eeves mJeHejeke´Àceeves
keÀobyeeb®eer jepeOeeveer JeveJeemeer efpebkeÀueer nesleer. cnwmetj®es iebie, ke ÀeskeÀCeeleerue veeefJekeÀ ceew³e&, ueeì ceeUJee
iegpe&j ner jep³e efpebkeÀueer iegpejeleJejÀve nkesÀuee. SsnesU ³esLeerue efMeueeuesKeeceO³es l³ee®es JeCe&ve Deens. HeguekesÀMeerves MeMe ebkeÀ ceeOeJeJeveer JeuueYeer Je
Ye[espe ³ee MeemekeÀeb®eer ceole Iesleueer nesleer. veblej HeguekesÀMeerves oef#eCe keÀesmekeÀ Je keÀefuebie osMe efpebkeÀues
nesles. veJeerve efpebkeÀuesu³ee He´osMee®ee keÀejYeej HeneC³eemeeþer l³eeves DeeHeu³ee YeeJeeme vesceues nesles.
l³eeceOegve Jesieer®es ®eeuegke̳e IejeC³ee®eer mLeeHevee Peeueer. HeguekesÀMeerves veblej ceefnbêJece&ve Heefnuee ³ee
HeuueJe jepee®ee HejeYeJe kesÀuee neslee. oef#eCesceOeerue jep³eeJej efJepe³e efceUJeu³eeveblej l³eeves mJeleëuee
`mel³eeÞece' He=LJeerJeuueYe, HejcesMJej, HejceceensMJej F. efyejÀos OeejCe kesÀueer nesleer. keÀeb®eer®eeHeuueJe
jepee Heefnuee vejefmebnJece&ve ³eeves HeguekesÀMeerJej mJeejer keÀjÀve l³ee®ee oejÀCe HejeYeJe kesÀuee. l³eeceO³es®e
l³ee®ee ce=l³eg Peeuee.
HeguekesÀMeer ogmeN³ee®³ee ce=l³egveblej Heefnuee efJeke´Àceeefol³e jepee Peeuee. l³eeves ®eeuegke̳eebvee Hegvne jepekeÀer³e
¢ef<ìkeÀesveeletve He´yeU kesÀues nesles. efJeke´Àceeefol³ee®ee YeeT ueeì®ee MeemekeÀ neslee. l³eeves HeuueJee®eber
jepeOeeveer keÀeb®e er efpebketÀve HeuueJeebkeÀ[tve keÀj Jemetue kesÀuee. oef#eCesleerue ®eesue,Heeb[³e Je kesÀjUeb®ee
HejeYeJe keÀjÀve oef#eCes®ee mece´eì yeveuee neslee. l³eeves DeeHeuee YeeT vejefmebn ³eeuee iegpejele®ee
MeemekeÀ yeveJeues nesles. lees iegpejele®³ee ®eeueg ke̳e IejeC³ee®ee mebmLeeHekeÀ Peeuee. munotes.in

Page 78

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
78
efJeke´Àceeefol³e 681 ceO³es cejCe HeeJeu³eeveblej efJeve³eeefol³e jepee Peeuee. l³eeves oef#eCe efoefiJepe³e
keÀjÀve HeuueJe kesÀjU, Heeb[³e, iebie ³eebvee HejeYetle kesÀues. efMeueesve Je HeefMe&³ee ³esLeerue jepe ebvee ceole
kesÀueer nesleer. l³ee veblej efJepe³eeefol³e, ogmeje efJeke´Àceeefol³e jepee Peeuee. l³ee®³ee ce=l³et veblej oef#eCe
³esLeerue meeJe&Yeewce mellee je<ì^kegÀìebkeÀ[s iesueer.
7.2.1 keÀu³eeCeer®es ®eeuegke̳e ë - JeeleeHeerHe´ceeCes®e keÀu³eeCe er ³esLes lewueHe jepeeves F.meve 973 ceO³es
mJeleb$e ®eeuegke̳e IejeC³ee®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer. lesueHe ne je<ì^kegÀìeb®ee mejoej neslee. veekegbÀleue
keÀvve[ efpeun³ee®ee mJeeceer neslee. je<ì^kegÀìeb®eer jepeOeeveer ceev³eKesì nesleer. lewueHe eves je<ì^kegÀì jepee
keÀke&À®eer nl³ee keÀjÀve keÀu³eeCeer®³ee ®eeuegke̳ee®eer mellee mLeeHeve kesÀueer. iegpejeleceOeerue ueeì jepeeJej
lewueHeeves Deeke´ÀceCe keÀjÀve ueeìJej yeejHHee®eer efve³egkeÌleer kesÀueer. Hejceeje®³ee MeemekeÀeves lewueHee®ee
HejeYeJe kesÀuee neslee.
lewueHeeveblej mel³eeÞece ne jepee Peeuee. l³eeves iegpe&j jepee ®eecegb[e®ee HejeYeJe kesÀuee. ®eesue jepee jepe
jepee®eener HejeYeJe kesÀuee neslee. mel³eeÞe³eeveblej l³ee®ee HegleC³ee efJeke´Àceeefol³e Hee®eJee jepee Peeuee
l³eeves o. keÀesmeue®ee jepee ceoeYeesieiegHle efÜleer³e®ee HejeYeJe kesÀuee. l³ee®³eeveblej peieosJeveuue jepee
Peeuee. l³eeves ceeUJ³ee®ee jepee Yeespe®ee HejeYeJe kesÀuee.
meescesMJej Heefnuee keÀu³eeCeer®ee ®eeuegke̳e JebMeeceOeerue Þes<þ jepee neslee. m eescesMJejves ceev³eKesìntve
jepeOeeveer keÀu³eeCeer ³esLes vesueer. meescesMJejves ®eesue jepee jepeWê®ee HejeYeJe kesÀu³eeveblej meescesMJej
Heefnu³eeves DeeHeuee cegueiee efJeke´Àceeefol³eeuee Jeejme vesceues. l³eeves melles®ee l³eeie keÀjÀve meescesMJe j
ogmeN³eeuee mellee efoueer. l³eeveblej efJeke´Àceeefol³e meneJee jepee Peeuee. l³eeves MeemekeÀ Jeerj jepeWꮳee
cegueerMeer efJeJeen kesÀuee neslee. 1190 ceO³es meescesMJej 4 L³ee®³ee ce=l³etveblej keÀu³eeCe®³ee HeefM®eceer
®eeuegke̳eeb®eer mellee mebH eg<ìele Deeueer nesleer.
7.2.2 Jesbieer ®eeuegke̳e / iegpejele®e s ®eeuegke̳e ë - mece´eì ogmeje HeguekesÀMeer ®eeuegke̳e ³eeves HetJe&
efkeÀveejHeììder®ee ceguetKe efpebkeÀu³eeveblej DeeHeuee YeeT efJeF. meve 615 ceO³es mJeleb$e IejeC³ee®eer Ieesl³ee®es jep³e efJeMeeKeeHeììdCece Heemetve kesÀjUHe³e&ble Hemejues nesles. Jesbieer ®eeuegke̳e ye´eïeCeOeceea nesles.
efJeHejeYeJe kesÀuee neslee. 799 ceO³es ogmeje efJeke´Àceeefol³e Jesbieer®³ee ieeoerJej Deeuee. lees mJeleë®ee GuuesKe
`Hejce YeììejkeÀ -cenejepeeefOejepe HejcesMJej vejWêce=iejepe efkeÀYegJeveebkegÀMe' DeMee efye©oeveer keÀjle
neslee. DeceesIeJeneslee. DeceesIeJeDeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) He´e®eerve Yeejleer³e Feflenemeeleerue ®eeuegke̳e jepeeb®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee I³ee.
2) He´e®eerve Yeejleer³e Feflenemeeleerue ®eeuegke̳e jepeeb®³ee keÀejkeÀeroea®es cetu³eceeHeve k eÀje.


munotes.in

Page 79

oef#eCe Yeejlee®eer jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeeì®eeue
79 7.3 je<ì^ketÀì IejeCes
He´e®eerve Yeejleeleerue ®eeuegke̳eeveblej je<ì^ketÀì jep³ee®ee Go³e Peeuee neslee. je<ì^ketÀìebveer F.meve 753
les 975 ³ee keÀeueKeb[ele jep³e kesÀues. je<ì^ketÀìebveer meJee&efieCe GlkeÀneslee.
je<ì^ketÀì JebMee®ee mebmLeeHekeÀ obefvleogie& neslee. l³ee®es cetuemLeeve cejeþJee[³eeleerue ueeletj (ueììdpeewj)
nesles. l³eeves ®eeuegke̳eeb®eer mellee PegieejÀve efoueer nesleer. oefvleogie& ne ®eeuegke̳ee jepee efJeke´Àceeefol³e ®ee
ceeb[efuekeÀ neslee. l³eeves efJeke´Àceeefol³eeuee JesieJesieU³ee mJeeN³eebceO³es meeLe efoueer nesleer. efJeke´Àceeefol³ee®³ee
ce=l³egveblej l³eeves ®eeuegke̳e JebMeeleerue keÀerleeaJecee&®ee HejeYeJe keÀjÀve DeeHeu³ee mJeleb$e jep³ee®eer mLeeHevee
kesÀueer nesleer. oefvleogiee& veblej l³ee®ee ®eguelee He´Lece ke=ÀDeeHeu³ee jep³ee®ee efJemleej kesÀuee neslee. He´Lece ke=ÀjepeefJeueemeer Demeu³eecegUs l³eeves meJe& jep³ekeÀejYeej OeekeÀìe YeeT Oe´gJe ³ee®³eekeÀ[s meesHeefJeuee. Oe´gJe
ceneHejeke´Àceer jepee neslee l³eeves Jemlejepe Je jepeOece&Heeue ³ee iegpe&j Je Heeue JebMeeleerue jepeeb®ee HejmHej
mebIeefJemleej keÀveespe He³e&le Peeuee neslee. oef#eCesle iebie Je HeuueJeeb®ee HejeYeJe kesÀuee.
Oe´gJee veblej eflemeje ieesefJebo melleJesj Deeuee l³eeves DeeHeue YeeT mlebYe ³ee®³ee ceoleerves iebieJee [er®ee
oeflebie efMeJeceeje HeuueJe jepee, JesCeer®ee ®elegLe& efJejepeeb®ee HejeYeJe kesÀuee. jepekeÀer³e Hejeke´Àcee yejesyejerves He.ceneje<ì^ Je yebieeue ceO³es meebmke=ÀeflekeÀ ogJee
efvecee&Ce Peeuee ieesefJeboeves GljskeÀ[s yeveejme, keÀveespe, iegpejele Je oef#eCeskeÀ[s keÀv³eekegÀceejer He³e&le
DeeHeu³ee jep³ee®ee efJemleej kesÀuee neslee.
le=leer³e ieesefJeboeveblej l³ee®ee DeuHeJe³eerve cegueiee DeceesIeJemeece´ep³e [UceUerle Deeues nesles. l³eeb®³ee ceeb[efuekeÀebveer yeb[ HegkeÀejues. DeceesIeJe®evêeJeueUe efn®ee efJeJeen iebie jpee yegvegie ³eeb®³ee yejesyej keÀjÀve cew$eer®es mebyebOe efvecee&Ce keÀsues.
DeceesIeJel³eeb®ee ®eeuegke̳eebyejesyej melele mebIeF.meve 939 ceO³es mellesJej Deeuee. DeeHeuee cesJnCee yegveie ³ee®³ee ceoleerves ke=Àjepeefol³e ³ee®ee HejeYeJe keÀjÀve lees[ceb[ue DeeHeu³ee jep³eele meceeefJe<ì keÀjÀve Iesleues. jecesMJej
He³e&le®ee He´osMe l³ee®³ee efve³eb$eCeeKeeueer neslee. keÀke& À efÜleer³e je<ì^ketÀì JebMeeleerue MesJeì®ee jepee neslee.
je<ì^ketÀìeb®ee meeceble lewueHe le=leer³e ³eeves F. meve 973 uee GþeJe keÀjÀve ®eeuegke̳eeb®eer mellee mLeeHeve
kesÀu³eeves je<ì^ketÀìeb®eer mellee mebHeg<ìele Deeueer.
7.3.1 je<ì^ketÀì He´Meem eve ë- je<ì^ketÀì jep³ekeÀlex keÀvve[ YeeefYeejleer³e jepeeHes#ee JesieUer efyejÀos OeejCe kesÀueer nesleer. jep³ekeÀl³ee&®³ee ojyeejeceO³es meeceble, efJeosMeer
otle Je meceepeeleerue ÞesCeer®es He´efleefveOeer H e´efleefveOeerlJe keÀjle nesles. je<ì^ketÀìebceO³es jepeHeo
JebMeHejbHejebiele nesles. ieesefJebo ®elegLe&ves JebMeHejbHejeiele efve³ece [eJeuetve mellee nmleiele keÀsueer nesleer.
³egJejepe Je jepeeb®ee Jeejme He´efleefveOeer cnCetve efve³egkeÌle kesÀuee peele neslee. l³eeuee He´ebeflekeÀ mlejeJej
He´cegKe cnCetve vesceues peele nesles. je<ì^ketÀì He´MeemeveeceO³es ðeer³eebvee He´eOeev³e nesles. DeceesIeJe®ebê yesueeJJee efnves `jeceHetj oesDeeye' ceO³es He´MeemekeÀ cnCetve keÀece kesÀue s nesles. Oe=Jee®eer Helveer
efMeueeYeììejerkeÀe efnves jep³e He´Meemeveemeeþer Devegoeves efou³ee®es oeKeues Deensle. munotes.in

Page 80

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
80 je<ì^ketÀì keÀeUeleerue ceb$³eeb®eer veeJes Je keÀe³e& iegHlekeÀeUeHe´ceeCes nesles. je<ì^ketÀìeb®³ee meece´ep³eeceO³es
DeveskeÀ ceeb[ef uekeÀ jepes mJeleb$eHeCes jep³ekeÀejYeej keÀjCeejs nesles. meece´ep³e je<ì^ Je efJeefJeYeeieues nesles. SkeÀ efJeKes[er nesleer. efJeveeJe veiej efkebÀJee MenjeJejÀve þsJeues peele nesles.
je<ì^He´cegKe je<ì^Heleer cnCetve DeesUKeuee peele neslee. l³ee®³eekeÀ[s mewefvekeÀer Je cetuekeÀer DeefOekeÀej nes les.
je<ì^Heleer®es keÀe³e& efJeJemegueer®es keÀe³e& veieoekegÀì DeLeJee osMeie´ecekegÀì ³ee DeefOekeÀeN³eeceeHe&Àle keÀjle nesles.
ie´ece He´Meemeve je<ì^ket Àì meece´ep³ee®ee cenlJee®ee efnmmee neslee. ie´eceHe´Meemevee®es He´cegKe ie´eceHe´cegKe Je
keÀesGHlevvee®es meeOeve nesles. GlHeeovee®³ee 1/5 Heì keÀj Iesleuee peele neslee. YeesiekeÀj DevveOeev³ee®³ee
mJejÀHeele leerve ìH³eeceO³es Jemetue kesÀuee peele neslee. ye´eïeCeebvee efkebÀJee Devegoeve mJejÀHeeceO³es efou³ee
iesuesu³ee peefceveerJej DeefleMe³e keÀceer keÀj DeekeÀejuee peele neslee. vew meefie&keÀ DeeHelleer®³ee keÀeUeceO³es
keÀj ceeHeÀ keÀjC³ee®eer He´Lee jÀ{ nesleer. Dee³eele efve³ee&le ceeueeJejerue pekeÀeleer KeeCeer pebieues ³eeb®es
GlHeeove, J³eeHeejer keÀj ceeb[efuekeÀebkeÀ[tve ³esCeejer Keb[Ceer Je ³egOoeleerue uetì ner GlHevvee®e er meeOeves
nesleer.
Oeeefce&keÀ HeefjefmLeleer ë - je<ì^kegÀì jepes efnbot Oecee&®es GHeemekeÀ nesles. jepeeveer JewefokeÀ HejbHejsHe´ceeCes
³e%e kesÀues Deensle. les efnbot osJeosJeleeb®es HegpekeÀ nesles. lejer osKeerue l³eebveer pewve Oecee&uee DeeÞe³e Je
mejb#eCe osC³ee®es keÀece kesÀues nesles. je<ì^ketÀì mece´eì DeceesIeJeke=ÀefJeOeer k eÀjC³ee®eer cegYee efoueer nesleer.
je<ì^ketÀìebveer efMeJe Je efJeefometve ³esleele. mece´eìebveer ³e%e³eeie Je oeveOece& kesÀues nesles. l³eeb®³eeceO³es legUeoeve ne cenlJee®ee efJeOeer
efometve ³eslees. obefleogiee&ves Gppewve ³esLes efnjC³eieYe& ³e%e kesÀuee neslee. JesjÀU®es kewÀueeme uesCes je<ì^ketÀì
keÀeueerve Þes<þ cebefoj ceeveues peeles.
7.3.2 je<ì^ketÀì keÀeueerve keÀuee Je mLeeHel³e ë - je<ì^ketÀì jepeeb veer Yeejleer³e keÀuee Je mLeeHel³ee
ceO³es cenlJeHetCe& keÀeceefiejer kesÀueer. JesjÀU Je keÀevnsjer uesCeer je<ì^ketÀì keÀeUeceO³es yeebOeueer iesueer. Heefnu³e e
ke=ÀefMeKej veJejbie ceb[He,He´JesMeceb[He, Deie´ceb[He, veboerceb[He Je ieesHetj Hegueeveer pees[Ces Gb®e OJepemlebYe,
jecee³eCe ceneYeejleeleerue keÀLee Gllece efMeueeHeì, oMeeJeleej uesC³eeceOeerue HeewjeefCekeÀ keÀLee veeJ³eHetCe&
HeOoleerves keÀesjuesu³ee Deensle.
DeceesIeJeDeceesIeJeefpeveemesvee®ee³e& ³eeveer nefjJebMe, Deeefol³eHegjeCe, pe³eOeJeU ³eeb®eer j®evee kesÀueer ceneJeerje®ee³ee¥veer `ieefCele
meejmebie´n' ne ie´bLe efueneruee neslee.
7.3.3 je<ì^ketÀìeb®eer ³eesi³elee ë - je<ì^ketÀìeb®eer mellee oef#eCe Yeejleel eerue ieewjJeMeeueer keÀeueKeb[
ceeveuee peelees. l³eeveer oef#eCe Yeejleele JewYeJeMeeueer meece´ep³e efvecee&Ce kesÀues nesles®e HeCe GllejskeÀ[erue munotes.in

Page 81

oef#eCe Yeejlee®eer jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeeì®eeue
81 jep³ekeÀl³ee¥®ee HejeYeJe keÀjÀve jep³ee®ee efJemleej kesÀuee. lesLeerue He´eflenej Je Heeue, iegpe&j, He tJex®es
®eeuegke̳e Je oef#eCesleerue ®eesueeb®ee HejeYeJe kesÀuee neslee. He´Meemeve HeOoleer Je keÀuee mLeeHel³e ceO³es YejerJe
mJejÀHee®eer keÀeceefiejer kesÀueer nesleer. Oeeefce&keÀ Goejlee ne ³ee meÊes®ee ®eebieuee iegCe neslee.
DeeHeueer Òeieleer l eHeemee
1) je<ì^ketÀì IejeC³ee®³ee jep³ekeÀl³ee&®³ee keÀejkeÀeroea®es cetu³eceeHeve keÀje.
2) je<ì^ketÀì He´Meemevee®ee Dee{eJee I³ee.
3) je<ì^ketÀì keÀeUeleerue keÀuee mLeeHel³e yeeyele ceeefnleer efuene.
7.4 HeuueJe IejeCes
oef#eCe Yeejleeleerue mebie ce keÀeueKeb[eveblej leeefceU osMeele HeuueJe IejeC³ee®eer mLeeHevee Peeueer nesleer.
[e@.ke=ÀmebyebOeeletve HeuueJe IejeCes efvecee&Ce Peeues n esles. `lee[eogDej' ³ee leeefceU Meyoe®es Yeenesles. [e@. meeefceveeLe De³³ej ³eeb®³eeceles lee[eot³ej ns mebmke=Àle HeuueJe Meyoe®es YeeleUiegb[ efMeueeuesKeele HeuueJeeb®ee #eef$e³e jepes cnCetve GuuesKe ³eslees. mee leJeenveebveer lees[ceb[uece
efpebkeÀu³eeveblej les meeleJeenveeb®³ee DebefkeÀle Peeues. HeCe meeleJeenveeb®³ee Demleeveblej -HeuueJeebveer oef#eCesle
keÀeb®eer ³esLes DeeHeues mJeleb$e jep³e efvecee&Ce kesÀues.
HeuueJeeb®es iees$e YeejÜepe nesles. les mJe leëuee DeMJelLeecee ³eeb®es JebMepe ceevele nesles. HeuueJe
meeleJeenveebvee DeeHeues DeefOeHeleer ceevele nesles. HeuueJeeyeeyele ceeefnleer osCeejs efMeueeuesKe iegb[tj
efpeun³eeleerue Heuepeeo ³ee efþkeÀeCeer Demetve leer He´eke=Àle Yeel³eeb®ee GuuesKe Deens. HeuueJeeb®³ee He´osMeeuee ob[keÀ cnCele nesles. l³ee®ee DeLe& oeme Demee neslees.
HeuueJe JebMee®eer mLeeHevee efMeJemkebÀoJecee& ³eeves kesÀueer l³eeves keÀ=DeeHeuee DeefOeHel³eeKeeueer DeeCeuee neslee. l³eeves DeMJecesOe ³e%e kesÀuee neslee. efJemellee efJemleejerle kesÀueer HeCe Heg{s jep³eele DejepekeÀ efvecee&Ce Peeueer.
efmebnefJekeÀ©ve HeuueJeeb®eer mellee Hegvne He´mleeefJele kesÀueer. l³eeves ®eesueeb®ee HejeYeJe keÀjÀve lees[ceb[uece efpebkeÀues.
keÀUYe´,Heeb[³e,®esj Je efmeueesve®³ee jepee®ee HejeYeJe kesÀuee. keÀeJesjer H eemetve ke=Àefve³eb$eCeeKeeueer Deeuee neslee. efmebnefJeefmebnefJemellee Jee{efJeueer nesleer. lees mJeleë keÀJeer Demetve iee³eve Je efMeuHekeÀues®ee YeeskeÌle neslee. l³eeves
®ewv³ekeÀejer, ef®e$ekeÀejHegueer celleefJeueeme efJeef®e$eef®elle ³eeHeoJ³ee OeejCe kesÀu³ee nesl³ee lees He´Lec e pewve
Oeefce&³e neslee. DeHHej MewJe mebleeb®³ee efMekeÀJeCetkeÀerves jepee MewJeHebLeer yeveuee neslee. DeveskeÀ osJeUs yeebOeueer
cenWêJee[er ns ieeJe JemeJetve cenWê leueeJe yeebOeuee neslee. leueeJee®³ee keÀeþeJej efJeefJeìeefJejnerle ueeketÀ[ efJejefnle, Oeelet efJejnerle Je ®egvee efJejnerle Deens. Demee DeeuesKe keÀesjuee neslee.
cenWêJece&ve veblej l³ee®ee cegueiee vejefmebnJece&ve (F.meve 630 -668) jepee Peeuee. l³eeves He´efmeOo
®eeuegke̳e jepee ogmeje HeguekesÀMeer ³e e®ee HejeYeJe keÀjÀve `yeoeceer' ner jepeOeeveer efpebkeÀueer l³ee®es He´eflekeÀ munotes.in

Page 82

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
82 cnCetve mJeleëuee `JeeleeHeerkeÀes[' ner HeoJeer Iesleueer. ÞeeruebkesÀJej oesveJesUe mJeejer keÀjÀve, lesLeerue He´osMe
DeeHeu³ee He´YeeJeeKeeueer DeeCeuee.
vejefmebn Jece&v eveblej l³ee®ee veelet HejcesMJejJece&ve (F.meve 670) jepee Peeuee l³ee®³ee keÀejkeÀeroeale
Heefnuee efJeke´Àceeefol³e keÀeb®eerJej ®eeuetve Deeuee neslee. keÀeb®eer efpebkeÀu³eeJej l³eeves ef$e®eveeHeuueerJej
Deeke´ÀceCe kesÀues lesJne HejcesMJej Jece&vee ves l³ee®ee HejeYeJe kesÀuee. ³eeveblej HeuueJe JebMeele DeveskeÀ jepes
Peeues nesles. HeuueJe jep³e veJeJ³ee MelekeÀeHe³e&le DeefmlelJeele nesles. MesJeì®ee jepee DeHejeefpele neslee.
®eesue jepee Deeefol³e ³eeves l³eeb®ee HejeYeJe keÀjÀve HeuueJeeb®es je p³e ve<ì kesÀues nesles.
7.4.1 HeuueJe He´Meemeve ë - HeuueJe He´Meemeve J³eJemLee l³ee keÀeUeleerue Dev³e He´MeemeveHeOoleerHes#ee
DeefOekeÀ He´ieleerMeerue nesleer. jepeeuee `YeÆjkeÀe' ne efkeÀleeye neslee. l³eeb®³ee ³egJejepeeuee He´MeemeveeceO³es
DeewHe®eeefjkeÀ mLeeve Je DeefOekeÀejHeo nesles. l³eeuee cene³egJejepe Demee efkeÀleeye neslee. l³eeb®³ee He´Meemeve
J³eJemLesceO³es efJeefJeOe He´keÀej®es DeefOekeÀejer Demeues lejer vescekeÀer veeJes Je DeefOekeÀej ³ee efJemeboYe&meeOeves GHeueyOe veme u³eecegUs efveefM®ele efJeOeeve keÀjlee ³esle veener. mejkeÀejkeÀ[s ceerþ Je meeKej
³ee meejK³ee GlHeeoveeb®eer cekeÌlesoejer nesleer. ye´eïeCeebvee efou³ee peeCeeN³ee oeveeJej keÀesCel³eener He´keÀej®es
keÀj DeekeÀejues peele veJnles.
7.4.2 HeuueJe keÀeu eerve meeefnl³e Je efMeuHe keÀuee ë - Heuue³e jepeeHewkeÀer jepee Heefnuee cenWêJece&ve
mJeleë keÀJeer Demetve l³eeves iee³eve Je efMeuHekeÀuesuee Gllespeve efoues nesles. l³eeves `celleefJekeÀeme' ns
mebmke=Àle He´nmeve efueefnues nesles. HeuueJe jepes Meb keÀje®es GHeemekeÀ nesles. l³eebveer DeeHeu³ee keÀeUeceO³es
efMeuHekeÀuesceO³es DeeoMe& þjCeeN³ee Jeemlegb®eer efveefce&leer kesÀueer nesleer.
meHlejLe cebefojs ner HeuueJe keÀeueerve efMeuHee®ee Gllece vecegvee Deens. l³eebveer cebefoj mLeeHel³eeuee He´e Oeev³e
efoues nesles. l³eevee `jLe' cnbìues peeles. l³eeHewkeÀer Hee®e cebefojs Heeb[Je cebefojs cnCetve DeesUKeueer peeleele.
ner êefJe[ HeOoleer®eer cebefojs Demetve l³eevee Oece&jepejLe, YeercejLe, Depeg&vejLes, êewHeoerjLe Je menosJejLe
DeMeer veeJes D eensle. l³eeceO³es efJeefJeOe osJeosJeleeb®³ee cetleea keÀesjuesu³ee Deensle.
iebieeJeejCe efMeuHe SkeÀe DeKeb[ HeeiebieemJeiee&letve DeJelejueer Demetve leer®es HeeCeer SkeÀe efí êeletve yeensj He[le Demeu³ee®es efMeuHe Deens.
YeefiejLeeves MebkeÀje®eer leHeM®e³ee& keÀ©ve He´mevve kesÀues. Jej cnCetve iebiesuee YetleUeJej DeeCeues DeMeer
keÀuHevee Deens. efMeuHeeceO³es MebYejHes#ee peemle Deeke=Àl³ee Deensle. nlleer, yewue, iee³e, meemejÀ, ceebpej
³ee He´eC³eebyejesyej YeeieerjLe SkeÀe Hee³eeJej GYee jentve leHeM®e³ee& keÀjle Demeu³ee®es efMeuHe Deens.
HeuueJe keÀeUele ceneyeueerHetjce ³esLes meeiej efkeÀveeN³eeJej efJenefjnjsMJej cn Celeele ceekeÀ[e®es efMeuHe l³ee®ee mJeYeeJeOece& mHe<ì keÀjCeejs Deens. efMeJee³e [esUs veekeÀ
Fl³eeoer DeJe³eJe He´l³e#e ve oeKeJelee GþeJeoej HeOoleerves efMeuHe jsKeeìues Deens. ³eeJejÀve HeuueJe
keÀeueKeb[ele JewefMe<ìîeHetCe& efMeuHekeÀuee efometve ³ esles.
7.4.3 HeuueJe jep³ekeÀl³ee¥®es ³eesieoeve ë - oef#eCe Yeejleele HeuueJeeb®eer mellee F.meve 300 les
898 He³e&le meneMes JeDee³ee&®eer JeCee&Þece J³eJemLee He uueJeebveer mJeerkeÀejueer nesleer. ye´eïeCeebvee Deie´nej osTve jep³eele Jemleer
keÀjC³eeme Gllespeve efoues nesles.
munotes.in

Page 83

oef#eCe Yeejlee®eer jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeeì®eeue
83 HeuueJeebveer mebmke=Àle Yeemebmke=ÀleceO³es keÀesjue s Deensle. YeejeJeer, oC[er ns efJeÜeve jep³eeceO³es nesles. HeuueJe jepeOeeveer keÀeb®eer
efJeÐes®es ceensjIej nesles. lesLeerue efJeÐeeHeerþeceOetve Jeelm³ee³eve, efob[veeie, ce³egjJecee&, Oece&Heeue Deeoer
efJeÜeveebveer DeO³eeHevee®es keÀece kesÀues ne sles.
Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Deives³e DeeefMe³eeceO³es He´meej keÀjC³ee®es keÀece HeuueJeebveer kesÀues nesles. HeuueJeeb®eer
meeiejer mellee DeefleMe³e He´YeeJeer nesleer. peeJee ceOeerue MewueWê Je ®eerveer jepes ³eeb®³ee yejesyej mebyebOe
He´mLeeefHele kesÀues. ®ebHee Je kebÀyees[er³ee mebmke=ÀleerJej HeuueJeeb®ee He´YeeJe efometve ³eslees.
Oeeefce&keÀ #es$eelener HeuueJeeb®es keÀe³e& GuuesKeveer³e Deens. MewJe Je JewefceUeuee neslee. oesvener HebLeeceO³es mecevJe³e meeOeC³ee®ee He´³evle kesÀuee neslee. HeuueJe keÀeUeleerue cebefoj
efMeuHes Oeeefce&keÀ efJe®eejeb®ee He´YeeJe peeCeJetve osleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) HeuueJeeb®³ee keÀeceefiejer®ee Dee{eJee I³ee.
2) HeueueJe keÀeueerve keÀuee Je mLe eHel³ee®eer ®e®ee& keÀje.
7.5 ®eesue IejeCes
mebiece keÀeUeveblej DeeþJ³ee MelekeÀeceO³es yeoeceer®es ®eeuegke̳e Je keÀeb®eer®es HeuueJe ³ee oef#eCe Yeejleeleerue
oesve jepekeÀer³e IejeC³eele Peeuesu³ee mHeOex®ee HeÀe³eoe IesTve ®eesue IejeC³ee®eer melle e mLeeHeve Peeueer
nesleer. Heefnuee jepee efJepe³eeue³e (F. 850 les 870) ³eeves lebpeeJej ³esLes DeeHeueer jepeOeeveer mLeeHeve
kesÀueer. Heefnu³ee Deeefol³eeves lebpeeJej ³esLes DeeHeueer jepeOeeveer mLeeHeve kesÀueer. Heefnu³ee Deeefol³eeves
(F.meve 871 -907) ®eesueeb®ee He´eosefMekeÀ efJemleej kesÀuee. l³eeves HeuueJeebefJejÀOo yeb[ keÀjÀve HeuueJe
jepee DeHejeefpelee®ee JeOe keÀjÀve lees[ceb[uece®es DeefOeHel³e efceUJeues. leUkeÀe[®³ee iebiee®ee HejeYeJe
keÀjÀve Heeb[³e jepeekeÀ[tve meeuesce Je keÀesFc eletj He³e&le®ee He´osMe efceUJeuee DeeefCe ®eesueeb®eer melleemHeOee&
megjÀ Peeueer nesleer.
Heefnu³ee HejeblekeÀeves (F.meve 907 -953) ceogjeF&Jej nuuee keÀjÀve Menj uegìues nesles. l³eeves Heeb[³e
Je efmebnue ³eeb®³ee meb³egkeÌle mesves®ee OegJJee G[Je tve Heeb[³e jep³e DeefOemellesKeeueer DeeCeues. GllejskeÀ[s
HeuueJeeb®³ee jep³eeJej Deeke´ÀceCe keÀjÀve vesueesj He³e&le efJemleej kesÀuee. je<ì^ketÀì jepee eflemeje ke=À³eeves keÀeb®eerJej mJeejer keÀjÀve HeuueJe Je ®eesue jepeeb®ee HejeYeJe kesÀuee n eslee.
Heefnuee jepejepe (F.meve 985 les 1014) ³eeves kesÀjU®³ee jefJeJec³ee¥®eer veeefJekeÀ mellee ve<ì kesÀueer.
Heeb[³e jepeeb®ee HejeYeJe kesÀuee. efmeueesve®³ee jepee®ee HejeYeJe keÀjÀve Gllej efmeueesve®ee He´osMe ®eesue
meece´ep³eele meceeefJe<ì ke sÀuee. keÀu³eeCeer®³ee ®eeuegke̳e jepeeJej mJeejer keÀjÀve jep³ee®eer mejnood
legbieYeêe veoer He³e&le Jee{efJeueer nesleer.
Mepejepee®ee cegueiee Heefnuee jepeWê (F.meve 1014 -1044) keÀle&glJeJeeve neslee. l³eeves efmeueesve
(ÞeeruebkeÀe) Jej mJeejer keÀ jÀve mebHetCe& yesì ®eesue meece´ep³eele meceeefJe<ì kesÀues. kesÀjU Je Heeb[³e jep³es
yejKeemle keÀjÀve DeeHeu³ee cegueeb®eer efve³egkeÌleer kesÀueer. GllejskeÀ[s jepecenWêer He³e&le®ee He´osMe efpebkeÀuee.
l³ee®³ee mesveeHeleerveer ®eesue mewv³ee®eer ceo le IesTve Deesefjmeeceeiex keÀesceue, ob[cegkeÌleer, yebieeue efpebketÀve munotes.in

Page 84

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
84 Heefnu³ee cenJeeuee®ee HejeYeJe kesÀuee. ®eesueeb®³ee Deejceejeves Deboceeve efvekeÀesyeej efpebketÀve keÀ%ejce
(ceuee³ee) Je Þeer efJepe³e (megcee$ee) ³esLes ³eMemJeer ceesefncee ke sÀu³ee nesl³ee.
jepeeefOejepe ³ee®³ee keÀeueKeb[ele jep³eefJejÀOo Heeb[³e efmebnue Je kesÀjU jepeeveer kesÀuesues GþeJe
ke´gÀjHeCes cees[tve keÀe{ues nesles. ogmeje jepeWê (F.meve 1052 -1064) Jeerj jepeWê (1064 -70)
³eeveer meece´ep³e DeLebie jeKeC³ee®ee ³e MemJeer He´³elve kesÀuee. jepeWêeveblej l³eeber mellee jepeWê ®eeuegke̳e
GHe&À kegÀueesllegbie ®eesue ³eeves yeUkeÀeJeuer (F.meve 1070 -1118) l³ee®³ee keÀejefkeÀoeaceO³es efmeueesve
mJeleb$e Peeuee. l³eeves Heeb[³e Je ®esj jepeeb®ee HejeYeJe keÀjÀve uekeÀefuebieJej mJeejer keÀjÀve keÀveespe Je JeejeCemeer ³esLeerue ie{Jeeue jepeebMeer cew$eer®es mebyebOe He´mLeeefHele kesÀue s
nesles. eflemeN³ee kegÀueesllegbieeves (F.meve 1178 -1216) DeeHeues jep³e mebYeeUues HeCe Heeb [³eeb®eer
Jee{leer mellee Je ceeb[efuekeÀeb®es GþeJe ³eecegUs ®eesueeb®eer mellee keÀesuece[tve He[ueer nesleer. 1310 ceO³es
ceefuekeÀkeÀHetÀjves ®eesue jep³ee®ee veeMe kesÀuee neslee.
7.5.1 ®eesuekeÀeueerve He´Meemeve J³eJemLee ë - ®eesue jep³ekeÀlex He´M eemeveemeeþer He´efmeOo nesles.
meece´ep³e He´ebleeceO³es efJeYeeieuesues nesles. ®eesueeb®ee He´Meemeve He´CeeueerceO³es jepeeuee Devev³emeeOeejCe cenlJe
nesles. meJe& mellee l³eeb®³eekeÀ[s SkeÀìJeueer nesleer. ®eesueebveer mJeleëuee DeveskeÀ efyejÀos Oee jCe kesÀueer nesleer.
®eesue jepes DeeHeuee Jeejmee cnCetve uee³ekeÀ ³egJejepee®eer efveJe[ keÀjle nesles. l³eeuee jep³ekeÀejYeeje®es Je
He´Meemevee®es He´efMe#eCes osCes ne nslet neslee. ³eesi³eJesUer l³ee®³eekeÀ[s jep³ee®eer meg$es meesHeJeueer peele nes leer.
l³eecegUs®e mellesmeeþer mebIecegueiee®e jepee nesF&ue Demes veJnles. keÀe³e&#ecelee iegCe cenlJee®ee neslee
®eesue jep³ekeÀl³ee¥vee ceole keÀjC³eemeeþer Je He´l³e#e je p³ekeÀejYeej HeenC³eemeeþer ceb$eer efve³egkeÌle kesÀues
nesles. He´e®eerve jepeIejeC³eeb®ee efJe®eej keÀjlee ®eesueebveer He´yeU Deejceeje®eer efveefce&leer keÀueer. Deejceeje®³ee
ceoleerves Dejyeer mecegê Je efnboer cenemeeiejeceO³es DeeHeues Je®e&mJe He ´mLeeefHele kesÀues nesles. l³ee®³ee
mene³³eeves ÞeeruebkeÀe Je Deives³e DeeefMe³eeleerue ÞeerefJepe³e (ceuee³ee) meece´ep³eeJej Deeke´ÀceCe keÀjÀve
l³eebvee ceeb[efuekeÀ yeveJeues nesles. Deejceeje yejesyej®e jepeeb®ee mewv³e efJeYeeie He´YeeJeer neslee. Iees[oU,
Hee³eoU, ³egOo nlleer ns mewv³ee®es efJeYeeie nesles. Iees[oUemeeþer Dejyemleeveeletve Iees[s ceeieJeC³ee®eer
HeOole nesleer ®eesueebveer DeeHeu³ee mebj#eCeemeeþer `JesueskeÌkeÀj' efve³egkeÌle kesÀues nesles. jepemebj#ekeÀ oue
cnCetve keÀece keÀjl e nesles. jepee®es mebj#eCe ner l³eeb®eer peyeeyeoejer nesleer.
7.5.2 He´Meemeve efJeYeepeve ë - ®eesue jepeebveer He´Meemevee®es efJeYeepeve keÀjC³eemeeþer jep³ee®es He´eleeble
efJeYeepeve kesÀues. l³eeuee `cebC[uece' cnbìues peele nesles. cebC[ue³ece®es efJeYeepeve keÀesììce ceO³es lej
keÀesììce®es efJeYeepeve vee[t efkebÀJee kegÀj&ce ceO³es nesle Demes. G®®e DeefOekeÀejer `HesjÀvojce' cnCetve
DeesUKeuee peeF&. l³eeuee ceb[UeO³e#e efkebÀJee Jne@Fmeje@³e ceole keÀjle neslee.
®eesueebveer mLeeefvekeÀ mJeje p³e mebmLeebvee meJee&efOekeÀ cenlJe efoues nesles. l³eebvee keÀejYeejmeeþer mJee³elellee
efoueer peele nesleer. ie´ecemlejeJej `Gj' Je `cenemeYee' ³ee J³eJemLee nesl³ee. `Gj' ner meJe&meeOeejCe lej
`cenemeYee' ye´ïeos³e (ye´eïeCeeuee oeve kesÀuesueer ieeJ es) ceO³es DeefmlelJeele nesl³ee. ieeJee®ee keÀejYeej leerme
ceev³eJej J³ekeÌleeRkeÀ[s meesHeJeuee neslee. `JegoeyeesueF&' He´Ceeueervegmeej ieeJeeleerue efMeef#ele lemes®e ceeuecellee
OeejCe keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer®eer meom³e cnCetve efveJe[ kesÀueer peele nesleer. meefceleer meom³eeme
`Jeefj³eHHesjÀcekeÌkeÀue' cnCele nesles cenemeYee `HesjÀiegjer' cnCetve DeesUKeueer peele nesles. meefceleer
meom³eeb®eer efJeefJeOe meefcel³eeb®³ee DeO³e#e Je meom³eeHeoer efve³egkeÌleer kesÀueer peele nesleer. ieeJeeleerue
Meslemeeje ieesUe keÀjCes keÀe³eoe Je megJ³eJemLee jeKeCes, ieeJeeleerue leueeJeeb®es efve³eespeve keÀjÀve
HeeCeerHegjJeþe ³eespevee jeyeJeCes Deeoer keÀeces kesÀueer peele nesleer. munotes.in

Page 85

oef#eCe Yeejlee®eer jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeeì®eeue
85 7.5.3 ®eesuekeÀeueerve meceepe ë - ®eesuekeÀeUele meceepeele ®eelegJeC³e& J³eJemLee nesleer. meceepeele
kewÀkeÀesuee ®esììer, keÀcceue, jLekeÀej ³eeHe´cegKe GHepeeleer nesl³ee lemes®e jepeeuee ceole keÀjC³eemeeþer
JeUbieer Je Fb[ieer peeleer meceepe keÀe³e&jle neslee. jepee®³ee [eJ³ee yeepetuee Fb[ieer lej GpeJ³ee yeepetuee
JeUbieer peeleer®³ee ueeskeÀeb®es mLeeve Je efJeMesefðe³eebvee meceepeele Deeoje®es mLeeve nesles. meleer Je He[oe HeOole DeefmlelJeele veJnleer. meeceeefpekeÀ Je
Oeeefce&keÀ GlmeJeebceO³es, jep³ekeÀejYeejeceO³es efðe³eebvee cenlJee®es mLeeve nesles. l³eevee mebHelleer
yeeUieC³ee®ee, oeve osC³ee®ee DeefOekeÀej neslee. meceepeeves SkeÀHelveerlJe He´Les®ee mJeerkeÀej kesÀuee HeCe
jep³ekeÀl³ee¥vee Je He´efleef<þleebvee yentHelveerlJee®ee DeefOekeÀej neslee. osJeoemeer He´Les®eer megjÀJeele Peeueer
nesleer. cebefojeceO³es osJeemeceesj ve=l³e keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej osJeoemeer®ee neslee.
7.5.4 ®eesue keÀeueerve meeefnl³e Je mLeeHel³e keÀuee ë - ®eesue keÀeUele leeefceU meeefnl³ee®eer
YejYejeì Peeueer. Jewefveefce&leerJej Yej efouee. oef#eCesle MeskeÌkeÀerkeÀj ³eeves efueefnuesu³ee Oeeefce&keÀ ieb´Leebvee Hee®eJee Jeso cnCeleele .
MeskeÌkeÀerkeÀjves `efMekeÌkeÀMeeryoceveer' ie´bLe efueneruee. keÀcyeve ³e eves leeefceU, jecee³eCee®eer j®evee kesÀueer.
pescepeiees[j ³eeves `keÀefuebielegHejeveer' ie´bLeeceO³es kegÀueeslmegbie ³ee MeemekeÀeves ogmeN³eeboe keÀefuebieJej
Deeke´ÀceCe kesÀues lesJne keÀuesu³ee Del³ee®eeje®eer ceeefnleer efueefnueer Deens. keÀJeer DeesllekegÀììce ne
efJeke´Àce®eesue kegÀueesllegbie Je jepejepee ogmeje ³eeb®³ee ojyeejeceOeerue keÀJeer neslee. l³eeves jepeeb®es
®eefj$eie´bLe efueefnues nesles. veboer ³eeves `eflejÀefJeueeF& ³eeoue' Devegoveejves `jeceevegpevegjbieeoer' pe³eieeWojves
`keÀefuebieììHetCeea' ns ie´bLe efuentve meeefnl³eele ceesuee®eer Yej ìekeÀueer nesleer.
®eesueebveer mLeeHel³e keÀuesceO³es êefJe[ Mewueer®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeuee. ceesþ³ee He´ceeCeele Jeemlet
GYeeju³ee leueeJes keÀeueJes DeefleYeJ³e cebefojs iee sHegjeb®eer j®evee ner ®eesU mLeeHel³ee®eer JewefMe<ì³es nesleer.
®eesue jepee jepejepe ³eeves lebpeeJej ³esLes `Je=nosoMJej cebefoj' yeebOeues nesles. ®eejner yeepetuee He´JesMe
ÜejeJej ieesHetj DeeleceO³es mJeleb$e veboerceb[He yengmlebYeer He´JesMe ceei e&, efJeMeeue meYeeceb[sHe, ®eyeg$³eeJej
ieYe&ie=n, ieYeie=neJej ®eewoe cepeu³eeveer ®e{le peeCeejs ceveesN³eemeejKes efJeceeve efMeKej Je IegcegìkeÀej
keÀUme, efJeceeveej meJe& yeepetbveer keÀesjerJe efMeuHeke=Àleer DeMeer DeefleYeJ³e j®evee Deens. Heefnu ee jepeWê ®eesue
³eeves `iebieeFkeÀeW[®eesueHegjce' ³esLes yeebOeuesues efMeJecebefoj DeefleMe³e YeJ³e Deens. ojmegF&ce ³esLeerue
`SsjeJelesMJej' Je ef$eYetJeve ³esLeerue `kebÀHecensMJej cebefoj' DeMeer DeveskeÀ cebefojs ®eesuekeÀeueerve mLeeHel³e
kesÀues®eer JewefMe<ì³es meebieCeejer Deensle. ®eesuekeÀeUele He´ceeCeyeOo, efvecveeslleerCe& cetleea KeesoCes ueneve
DeekeÀeje®³ee ef®e$eHeì³ee, ðeer -HegjÀ7.5.5 ®eesue eb®es ³eesieoeve ë - ®eesueebveer jep³eJ³eJem Les®eer keÀe³e&#ece ³eb$eCee efvecee&Ce keÀjÀve oef#eCesle
SkeÀ veJee DeeoMe& efvecee&Ce kesÀuee. peefceveer®eer ceespeCeer Je He´leJeejer þjJetve cenmetuee®eer DeekeÀejCeer megjÀ
kesÀueer. mLeeefvekeÀ mebmLeebvee YejHetj mJee³elellee osGÀve l³eeb®³ee GHek e´ÀceMeeruelesuee mebOeer efoueer.
l³eeb®³eeJej osKejsKe þsJeC³ee®eer ®eesKe J³eJemLee kesÀueer l³eecegUs jepekeÀer³e Ie[ecees[eR®ee lesLeerue ie´eceerCe
peerJeveeJej HeefjCeece Peeuee veJnlee.
®eesue keÀeUele MewJe Je Jewmeebmke=ÀeflekeÀ peerJevee®eer keWÀês yeveueer. ®eesue jepeeveer HeeþMeeuee Je IeefìkeÀe ³eeb®eer mLeeHevee keÀjÀve
efMe#eCee®eer keWÀês efpeJeble þsJeueer nesleer. ®eesueebveer efJeÐeeJebleebvee Goej Dee Þe³e osTve l³eeb®eer DeefYeJe=lleer
Ie[Jetve DeeCeueer nesleer. Gllegbie efMeKej (efJeceeve) ns ®eesuekeÀeueerve cebefoje®es JewefMe<ì³e Deens. veìjepe Je
Flej efnbot osJelee Je leeefceUmeble ³eeb®³ee cetleea ®eesue keÀeUele efvecee&Ce Peeu³ee nesl³ee. munotes.in

Page 86

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
86 7.6 meejebMe
FmeJeermeve HetJe& Hee®eJ³ee MelekeÀeveblej oef#eCe Yeejleele keÀener jepekeÀer³e meÊee Go³eeuee Deeu³ee nesl³ee.
F.meve 300 les 750 ³ee keÀeUele ceneje<ì^e®³ee Yeeieele ®eeuegke̳e IejeC³ee®es jep³e mLeeHeve Peeues.
l³ee®eer mLeeHeve pe³eefm ebn JeuueYeeves kesÀueer. Heefnu³ee HeguekesÀMeer ves jep³eefJemleej kesÀuee. keÀvee&ìkeÀeleerue
yeoeceer l³ee®eer jepeOeeveer nesleer. keÀu³eeCeer ³esLes ogmejs ®eeuegke̳e IejeCes jep³e keÀjle nesles. lewueHeeves
keÀu³eeCeer ceOeerue IejeC³ee®eer mLee Hevee kesÀueer. iegpejele ceO³es Jesieer ³esLes ®eeuegke̳e IejeC³ee®es eflemejs
jep³e efJe®eeuegke̳eeveblej je<ì^ketÀì IejeC³ee®eer meÊee ÒemLeeefHele Peeueer. je<ì^ketÀì jep³ee®ee mebmLeeHekeÀ obefvleogie&
neslee F.m eve 973 He³e¥le je<ì^ketÀìeveer jep³e kesÀues. je<ì^ketÀìeveer mJeleb$e Je keÀe³e&#ece ÒeMeemeve
J³eJemLee mLeeHeve kesÀueer nesleer. iegHlekeÀeueerve J³eJemLes®ee l³eeb®³eeJej ÒeYeeJe neslee. je<ì^ketÀì jepes efnbot
Oecee&®es GHeemekeÀ nesles. l³eebvee r jep³eeble keÀuee Je mLeeHel³eeuee efJeMeskeÀeueKeb[ ieewjJeMeeueer ceeveuee peelees.
oef#eCe Yeejleele leeefceU Yeeefl³ee®ee mebmLee HekeÀ neslee. jep³eeuee DejepekeÀe ceOetve yeensj keÀe{C³ee®es keÀece efmebnefJeHeuueJeeveer GÊej YeejleeceOeerue jep³ekeÀl³ee®es DevegkeÀjCe kesÀues. HeuueJe GÊej YeejleeceOeerue
jep³ekeÀl³ee&®es DevegkeÀjCe kesÀues. HeuueJe ÒeMee meve DeefOekeÀ ÒeieleerMeerue nesles. HeuueJeeveer meeefnl³e Je
efMeuHekeÀuesuee ®eeuevee efoueer nesleer. meHlejLe cebefojs HeuueJe mLeeHel³ekeÀues®ee GÊece vecegvee Deensle.
DeeþJ³ee MelekeÀeceO³es yeoeceer®es ®eeuegke̳e Je keÀeb®eer®es HeuueJe ³eeb®³ eeceOeerue mebIejepee efJepe³eeue³e ³eeves ®eesue JebMee®eer mLeeHevee kesÀueer nesleer. ®eesueeveer Òee®eerve YeejleeceOeerue Heefnu³ee
Deejceeje®eer efveefce&leer kesÀueer. ®eesueeveer ÞeeruebkeÀe (efmeueesve) Deboceeve efvekeÀes yeej ceuee³ee, megcee$ee ³esLes
Deejceeje®³ee meene³³eeos meece´ep³e efJemleej kesÀuee neslee. ®eesue jep³ekeÀlex keÀe³e&#ece ÒeMeemeveemeeþer
Òeefme× nesles. l³eebveer mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeevee cenÊJe efoues nesles. ®eesuekeÀeUele meceepeele
®eelegJeC³e& J³eJemLee nesleer. ®eesue keÀeUele leeefceU meeefnl³ee®eer YejYejeì Peeueer. DeveskeÀ meeefnl³eerkeÀ
Je efJeÜeveeveer ûebLe efveefce&leer kesÀueer. ®eesueeb®³ee keÀeUeceO³es êefJe[ Mewueer®ee efJekeÀeme Peeuee. DeefleYeJ³e
cebefojs ieesHegjeb®eer j® evee JeemleJeJeeoer efMeuHekeÀuee cetleeakeÀuee ³eebvee Òeeslmeenve efceUeues.
7.7 ÒeMve
1. ®eeuegke̳e IejeC³eeleerue jepeeb®³ee keÀejefkeÀefo&®ee Dee{eJee I³ee.
2. je<ì^kegÀìeb®eer ÒeMeemeve J³eJemLee meebiee.
3. HeuueJe IejeC³eeleerue jepeeb®eer keÀeje fkeÀefo& efJe4. ®eesue jepeeb®eer ÒeMeemeve J³eJemLee keÀMee ÒekeÀej®eer nesleer mHe<ì keÀje.
5. ®eesue jep³ekeÀl³ee¥®³ee keÀeceefiejer®es cetu³eceeHeve keÀje.
6. ®eesuekeÀeueerve meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer®eer ®e®ee& keÀje .
munotes.in

Page 87

oef#eCe Yeejlee®eer jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Jeeì®eeue
87 7.8 meboYe&
1. Òee®eerve Yeejlee®ee meebmke=ÀeflekeÀ Fefleneme - Òee. jb. vee. iee³eOeveer kesÀ. kesÀ. jentjkeÀj
2. Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ - Òee. iepeeveve efYe[s, HeÀ[kesÀ
He´keÀeMeve, keÀesuneH etj.
3. Òee®eerve Yeejlee®ee meceûe Fefleneme - [e@. pes. Sue. cesnlee. [e@. mejerlee cesnslee
4. Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme - Òee. ÒeMeeble osMecegKe, efJeÐeeYeejleer He´keÀeMeve, ueeletj.
5. Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme Je mebmke=Àleer - [e@. osieU gjkeÀj, {JeUerkeÀj
6. Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme Deewj mebmke=Àleer -[e@. Jner. [er. cenepeve
7. Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme Deewj mebmke=Àleer -[e@. ceneJeerj l³eeieer
8. Òee®eerve Yeejle keÀe Fefleneme Je mebmke=Àleer -[e@. De. je. kegÀuekeÀCeea
9. Òee®eerve Yeejle -[e@. ÒeYeekeÀj osJe
10. Òee®eerve Yeejle -[e@. De. efJe. efJeMJe©Hes
11. JeekeÀeìkeÀ ve=Heleer Je keÀeU -[e@. efJe. Jee. efcejeMeer
12. Òee®eerve Je ceO³e³egieerve Yeejlee®ee Fefleneme - Òee. [e@. pe³eefmebiejeJe HeJeej
13. He´e®eerve Yeejlee®ee jepekeÀer³e Je meebmke=ÀeflekeÀ Fefleneme -He´e®ee³e& [e@.peer.yeer.Mene, He´Meeble
HeefyuekesÀMeve, HegCes.


munotes.in

Page 88

88 8
Yeejleer³e mebmke=Àefle®ee Deives³e DeeefMe³eeleerue Òemeej
IeìkeÀ j®evee:
8.0 GefÎ<ìîes
8.1 He´mleeJevee
8.2 Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Deives³e DeeefMe³eeleerue Òemeej
8.3 ®ebHee Deveece
8.4 kebÀyees[er³ee
8.5 yeeueer
8.6 megcee$ee peeJee ceuee³ee (megJeCe&efÜHe)
8.7 me³eece
8.8 meejebMe
8.9 ÒeMve
8.10 meboYe&
8.0 GefÎ<ìîes
 Deives³e DeeefMe³eeceOeerue osMeeb®³ee Feflenemee®eer ceeefnleer IesCes
 Deives³e DeeefMe³eeleerue Yeejleer³e mebmke=Àleer®³ee He´YeeJeeyeeyele ceeefnleer IesCes
 Deives³e Dee efMe³eeleerue osMeeceO³es Yeejleer³eebveer kesÀuesu³ee jep³e mLeeHeves®eer ceeefnleer IesCes.
8.1 He´mleeJevee
Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Fefleneme DeefleMe³e He´e®eerve Deens. F.me.Het. 10,000 Jeceeveuee peelees.lessJneHeemetve Ye jleele SkeÀ mece=Oo megmebmke=Àle Je megmebIeìerle meceepe Deens. Yeejleer³e
mebmke=Àleer®ee He´meej Deives³e DeeefMe³ee³eer osMeebceO³es Peeuee neslee. Deives³e DeeefMe³ee³eer osMeeleerue GHeueyOe
DemeCeejs He´e®eerve ie´bLe, cebefojs,efMeuHes, veeCeer, i egbHeÀeef®e$es, efMeueeuesKe,leece´Heì Je GlKeveveele
efceUeuesu³ee HegjeJ³eeJejÀve F.HetJe& 8000 les F.meve 1500 He³e&le lesLes Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee He´YeeJe
neslee Demes efmeOo nesles.
F.mevee®es ogmejs MelekeÀ le Hee®eJes MelekeÀ ³eeb®³ee ojc³ee ve Deives³e DeeefMe³eeleerue ceuee³ee, kebÀyees[er³ee,
ye´ïeosMe, peeJee,megcee$e,yeeueer, me³eece ³eeosMeeceO³es HeCeer Jee Þes<þer ³ee meeiejer J³eeHeeN³eebveer J³eeHeeje®³ee
efveefcelleeves mebHeke&À kesÀuee neslee. l³eebveer Je Oece&He´meejkeÀebveer J³ eeHeejer meebmke=ÀeflekeÀ mebyebOe efvecee&Ce kesÀues.
³ee mebHekeÀe&ceOetve®e MewJe, Jew

Page 89

Yeejleer³e mebmke=Àefle®ee Deives³e DeeefMe³eeleerue Òemeej
89 ye´eïeerefueHeer, efMeuHekeÀuee, mebieerle, ef®e$ekeÀuee Je npeejes efJeDeives³e DeeefMe³ee³eer osMeeceO³es mLeeHeve kesÀuesueer jep³es F.mevee®³ee Hee®eJ³ee MelekeÀeHe³e¥le ve<ì Peeueer
nesleer. veblej®³ee keÀeUeceO³es Hegvne SkeÀoe megJeCe&efÜHe (ceuee³ee peeJee, megcee$ee, ®ebHee (Fb[esef®eve),
kebÀyetpe (kebÀyees[er³ee) me³eece Je yecee& (ye´ïeosMe) Fl³eeoer osMeeceO³es Yeejleer³e jep³eeb®eer HegvemLee&Hevee
Peeueer nesleer. DeeþJ³ee Je oneJ³ee MelekeÀeveblej cegefmuece Oecee&®ee He´YeeJe Deives³e DeeefMe³ee³eer osMeebceO³es
efvecee&Ce Peeuee neslee Hejbleg Yeejleer³e mebmke=Àleer®es DeefmlelJe keÀe³ece jeefnues nesles.
8.2 Yeejleer³e mebmke=Àleer®ee Deives³e DeeefMe³eeleerue He´meej
yecee&/ ye´cnosMe ë- yebieeue ceOetve Kegmebmke=Àleer®ee He´JesMe yecee& efkebÀJee ye´ïeosMeele Peeuee. F.mevee®³ee Hee®eJ³ee MelekeÀeleerue SkeÀe DeeuesKeeceO³es
F.Het eflemeN³ee MelekeÀeHeemetve oef#eCe ye´ïeosMeele ieesU (ieew[) ueeskeÀeb®es DeefmlelJe Demeu³ee®eer veeWo
kesÀuesueer efometve³esles. ye´ïeosMeeleerue jbietve Je Hesiet ³eeceOeerue He´osMeeuee GlkeÀueosMe Demes veeJe nesles. lesLes
jeceeJeleer Deefceleepeveiej, kegÀefmeceveiej,jeceHetj, cegefllececeb[ue F. veeJee®eer efnbot mebmke=Àleer peHeCeejer
veiejs nesleer . Gllej ye´ïeosMeele C³et ueeskeÀeb®es jep³e nesles. lesLeerue jepeeb®eer veeJes nefjefJeke´Àce,
efmebnefJeke´Àce,met³e&efJeke´Àce, ÞeerHe´YetJece&, pe³e®ebêJece& DeMeer MegOo mebmke=Àle nesleer. lesLeerue jep³ekeÀlex
mJeleëuee `cenejepe' ner HeoJeer ueeJe le nesles.
DeejekeÀeve ³esLes keÀeMeer®³ee jepeHeg$eeves Heefnues Yeejleer³e jep³e mLeeHeve kesÀues. DeejekeÀve jep³ee®³ee
le©Heve Je JewMeeueer ³ee oesve jepeOeev³ee nesl³ee. F.mevee®³ee DeeþJ³ee MelekeÀeceO³es cenemesve®ebê ³eeves
JewMeeueer ³esLes veJe erve jepeIejeCes mLeeHeve kesÀues nesles. ³ee IejeC³eeceOeerue Jeerj®ebê,veerefJe®ebê, efHe´leer®ebê F.
jepeeb®eer veeCeer GHeueyOe Peeueer Deensle. l³eeJejÀve l³eeb®es DeefmlelJe efmeOo keÀjlee ³esles. Deevebo®ebê
jepee®³ee mebmke=Àle DeeuesKeeceO³es Þeer Oece&jepeevegJebMee®eer JebMeeJeU efoueer Deens. Deevebo®ebê yeewOo Oeceea³e
Demetve l³eeves DeveskeÀ efJenej Je ®ewl³e mLeeHeve kesÀues nesles.
F.meve 1044 ceO³es ceO³e ye´ïeosMeeceOeerue Deefjceo&veHetj ³esLes jepee DeefvejÀOoeves jep³ee®eer mLeeHevee
kesÀueer nesleer. lees cecce peeleer®ee neslee. l³ee®eer jepeOeeveer Hee³eve veiej nesleer. l³ee®³ee jep³ee®ee
Gllejsuee Deefj veeJee®ee Jeecee®eejer yeewOo HebLe DeefmlelJeele neslee. DeefvejÀOoeves Deefj HebLee®ee vee³eveeì
keÀjÀve yeewOo Oecee&®es MegOoe rkeÀjCe kesÀues nesles. DeefvejÀOoeves ye´ïosMeele jepekeÀer³e Sske̳e efvecee&Ce kesÀues.
yeewOo Oeceea³e Demeu³eeves He@iees[eb®eer efveefce&leer kesÀueer nesleer. DeefvejÀOo®e Jeejmeoej keÀe@efvpelee neslee.
l³eeves mJeleëuee `Þeer ef$eYegJeveeefol³e' n er HeoJeer OeejCe kesÀueer nesleer.DekeÀjeJ³ee MelekeÀeceO³es ®eesue jepee
Heefnuee jepeWê ³eeves yecee&Jej Deeke´ÀceCe keÀjÀve lees He´osMe DeeHeu³ee meece´ep³eele meceeefJe<ì kesÀuee neslee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee : -
1) ye´ïeosMeeleerue jepeIejeC³eeb® ee Je=Êeeb®e Lees[ke̳eele mHe<ì keÀje.
8.3 ®ebHee Deveece
Yeejlee®³ee DeefleHetJexuee ®ebHee kebÀyeespe peeJee ns osMe Deensle. Deveece®ee oef#eCe Yeeieeuee ®ebHee Demes veeJe
nesles. lesLeerue mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee ®eece cnCele. ®ebHee ceOeerue efnbo t JebMee®eer mLeeHevee F.meve 150 -
200 ®³ee ojc³eeve Peeueer nesleer. l³ee®ee mebmLeeHekeÀ Þeerceej neslee. l³ee®eer jepeOeeveer DecejeJeleer
(Gllej ®ebHee) nesleer. jepe Þeerceej ³eeves ®eerve ceOeerue ìesefkeÀve He´ebleeJej Deeke´ÀceCe keÀjÀve He´osMe munotes.in

Page 90

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
90 yeUkeÀeJeuee neslee. Þeerceej®ee GllejeefOekeÀejer YeoJecee& neslee. l³eeves `cewmeve' ³esLes veJeerve jepeOeeveer
mLeeHevee kesÀueer nesleer.
®ebHeeceO³es Heeb[tjbie JebMe F. 757 les 860 Je Ye=ietJebMe F.meve 860 les 985 ³ee keÀeUele mellesJej
neslee. Ye=ie t JebMee®ee YeoJecee& ne He´efmeOo jepee neslee l³eeves ‘Oece&cenejepe ’ ner HeoJeer OeejCe kesÀueer
nesleer. l³ee®eer mellee DecejeJeleer ³ee He´ebleeJej nesleer. lees MewJe HebLeer³e Demetve l³eeves cewmeve ³esLes YeêsMJej
mJeeceer®es (efMeJee®es) cebefoj yeebOeues nesles. ®eece ueeskeÀeb®es les je<ì^er³e cebefoj nesles. YeêJecee& ®elegJexoer Je
yengÞe=le neslee. l³eeveblej jepee jÀêJece&ve mellesJej Deeuee l³ee®ee cegueiee FbêJecee& eflemeje Yeejleer³e
meeefnl³ee®ee DeY³eemekeÀ neslee. l³eeves YeêsMJej ce befoje®ee peerCeexOoej keÀjÀve l³eeuee FbêYeêsMJej Demes
veeJe efoues nesles. l³eeveblej jepee nefjJece&ve melleJesj Deeuee l³eeves mJeleëuee ``jepeeefOejepe Þeer ®ebHeeHetj
HejcesMJej Jeerj pe³eÞeer'' ner HeoJeer Iesleueer nesleer. l³eeves efnbot, yeewOo, J³eekeÀjCe Je meKeesue DeY³eeme kesÀuee. lees YeieJeleer osJeer®ee MeekeÀÊe GHeemekeÀ neslee.
meebmke=ÀeflekeÀ HeefjefmLeleer ë - ®ebHee osMeeJej efnbot IejeC³eebveer jep³e kesÀues. l³eeb®eer jep³eJ³eJemLee efnbot
HeOoleer®eer nesleer. jepeeuee meuuee osC³eemeeþer cebef$eHeefjnesles. Mesleer GlHevvee®ee 1/6 Yeeie meeje cnCetve pecee kesÀuee peele neslee. cevet Je veejo mce=leerHe´ceeCes
v³ee³eoeve kesÀues peele nesles.
®ebHee osMeece O³es MewJe, JewefmJekeÀejueer nesleer. lesLes ye´eïeCeeuee osJee meejKes mLeeve nesles. Yeejleer³e Hetpee HeOoleer meleer®eer HeOole
©{ nesleer. mebmke=Àle ner jepeYe e³esLeerue efMeJecebefojs yeoeceer keÀeb®eer ³esLeerue cebefojemeejKeer nesleer. FbêHetj ceO³es ceesþe efJenej yeebOeuee nesle e.
yegOo peerJeveeleerue DeveskeÀ He´mebie k eÀesjuesue Deensle. efmebnHetj MenjeceO³es He´Memle jmles, êefJe[ HeOoleer®es
yeebOekeÀece Demeuesueer cebefojs, cebefojebceO³es HeewjeefCekeÀ keÀLee keÀesjC³ee®eer HeOole nesleer. ®ebHeeceO³es Oeeefce&k eÀ
meefn1) ®eboe Deveece ³esLeerue jepeefkeÀ³e Je meebmke=ÀleerkeÀ HeefjefmLeleer®ee De{eJee I³ee ?
8.4 kebÀyees[er³ee
kebÀyees[er³ee®es HetJeea®es veeJe kebÀyegpe nesles. kebÀyees[er³ee®³ee HetJex®³ee Yeeieeuee ®eerveer Yeenesles. He´e®eerve keÀeUeceO³es kebÀyegpe ceO³es efpeDees®es n³ee ðeer®es jep³e nesles. kebÀyegpe®³ee meebmke=ÀeflekeÀ
peerJevee®eer megjÀJeele keÀewef[C³e ³eeveer kesÀueer nesleer. kebÀyegmJe³ebYegJe ³eeves HegÀveeve meece´ep³ee®eer mLeeHevee
kesÀueer. l³ee®³ee veeJeeJejÀve osMeeuee kebÀyegpe cnCele nesles. l³ee®es ®eerveer meece´ep³eeMeer efvekeÀì®es mebyebOe
nesles. l³eeves `pe³eJece&ve'ner HeoJeer OeejCe kesÀueer nesleer. HegÀveeve®es ®eerve, Yeejle, ie´erme, jesce Je FefpeHle
yejesyej J³eeHeeje r mebyebOe nesles.kebÀyees[er³ee ceOeerue Heefnuee SsefleneefmekeÀ jepee Þe=leJece&ve neslee. l³eeves efuebie
HeJe&lee®³ee Hee³eL³eeuee Þes<þHetj ³esLes mJeleb$e jep³e mLeeHeve kesÀues. kegÀueowJele YeêsMJej efMeJe ³ee®es cebefoj
yeebOeues nesles.
F.meve 570 ceO³es ©êJece&ve jepee neslee. F.meve 590 ceO³es YeJeJece&ve jepee Peeuee l³eeves ®ebHee
jep³ee®ee veeMe keÀjÀve mJeleëuee `cenejepeeefOejepe'HeoJeer Iesleueer nesleer. l³eeves YeJeHetj ns veJeerve
jepeOeeveer®es Menj JemeJeues. IejeC³eeleerue MesJeì®e e jepee Heefnuee pe³eJece&ve neslee.l³eeves FbêHetj ner
jepeOeeveer kesÀueer. DecejWêHetj ns Menj JemeJeues. pe³eJece&vee®³ee keÀeUele kebÀyees[er³ee Mewuesê meece´ep³ee®³ee
Deeke´ÀceCeeuee yeUer He[uee neslee. munotes.in

Page 91

Yeejleer³e mebmke=Àefle®ee Deives³e DeeefMe³eeleerue Òemeej
91 ogmeje pe³eJece&ve ³eeves MewueWê mellee Peg ieejÀve osTve kebÀyees[er³ee®es mJeeleb$³e Ieesefnefjnjeue³e Je DecejWêHetj ³ee veJeerve jepeOeev³ee JemeJeu³ee lees mJeleëuee keÀcyegjepeWê cnCele neslee.
FbêJece&ve jepeeves (F.meve 787 -799) kebÀyees[er³eeceO³es veJeerve jep eIejeC³ee®eer mLeeHevee kesÀueer l³eeves
efMeJeeue³es yeebOeueer. jepee ³eMeesJece&ve (889 -910) He´efmeOo jepee neslee. ³eMeesOejHetj ner l³ee®eer
jepeOeeveer nesleer. jepee jepeWêJece&ve (F.meve 947 -968) ³eeves cene³eeve HebLeeuee jepeeÞe³e efouee.
yeewOo Oecee&®ee He´®eej kesÀuee. Heefnuee met³e&Jece&ve (1000 -1049) ogmeje met³e&Jece&ve
(1112 -1152) ³eeveer kebÀyees[er³ee®es meece´ep³e Je ojeje Hegvne efvecee&Ce kesÀuee. ³ee IejeC³eeleerue
MesJeì®ee Leesj jepee meeleJee pe³eJece&ve (F.meve 1181 -1221) ³eeves Yeesce ner veJeer jepeOeeveer
JemeJeueer. ³ee veiejer YeesJeleer Gb®e He´ekeÀej Je ceesþs KebokeÀ nesles. He´ekeÀejeuee Hee®e JesMeer nesl³ee ieeJee®³ee
ceO³eYeeieer yes³eve®es cebefoj nesles. cebefojeletve 439 Dee®ee³e& efMe#eeoeve keÀjle ne sles. jep³eele 798 osJeUs
102 Deejesi³eMeeUe 121 Oece&MeeUe nesl³ee l³eeveblej kebÀyetpe DeJevele Peeues nesles.
kebÀyees[er³eeceOeerue He´Meemeve ë - kebÀyees[er³eeceOeerue jep³eHe´Meemeve j®evee keÀewefìu³ee®³ee DeLe&MeeðeeJej
DeeOeeefjle nesleer. jepee meJe&Þes<þ Demetve ceoleerme ceb$eer Je DeefOekeÀejer ÞesCeer nesleer. jepee ne F&MJejer
DebMe ceeveuee peele neslee. jep³eele efþkeÀefþkeÀeCeer efJeHe´Meeðe (Heb[erlemeYee), mejmJeleer (Meeðe),
HegmlekeÀeÞece (ie´bLeeue³e), me$e (DeY³eeieleie=n) Deejesi³e Meeðe Je Oece&MeeUe nesl³ee. veJeerve jepeOeev³ee
yemeJeCes jepeeb®eer DeeJe[ nesleer. He´Meemeve J³eJemLes®es DeveskeÀ GuuesKe DeeuesKeeceOetve He´eHle nesleele.
Oeeefce&keÀ Je meeceeefpekeÀ peerJeve ë - kebÀyees[er³eeceOeerue jep³ekeÀl³ee¥veer MewJe, Jew Devegoeef³elJe mJeerkeÀejues nesles. DeveskeÀ osJelee He´®eefuele nesl³ee. Yeejleer³e Oece&Meeðes, GHeefvekeÀeJ³e, ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peele neslee. jecee³eCe, ceneYeejle Oeeefce&keÀ peerJevee®ee Je mebmk e=Àleer®ee
Deelcee nesles. osJejepeHebLe ns kebÀyees[er³eeceOeerue Oecee&®es ogmejs JewefMe<ì³e Deens. ye´eïeCe Je #eef$e³e ³eeb®³eele
Deeblejpeeleer³e efJeJeene®eer HejbHeje nesleer.
mLeeHel³e keÀuee ë - kebÀyees[er³eeceOeerue jep³ekeÀl³ee¥veer YeêsMJej e fMeJe, MebYetefJeefMeJeeue³es, DebiekeÀesKeì (efJeke´Àceeke´Àceeves ueneve nesle peeCeejs leerve cepeues. He´l³eskeÀ cepeu³eeJej ie@uejer k eÀþ[³eeJej Je efYebleerJej
jecee³eCe Je ceneYeejleeleerue GþeJeef®e$e kesÀues nesles. keÀesjerJe efMeuHe ceO³eYeeieer êefJe[ HeOoleer®es efJeceeve
F. JewefMe<ì³es nesleer. Yeejleer³e mebmke=Àleer®³ee He´meeje®es cenlJee®es keÀe³e& lesLeerue cebefojeveer ke sÀues nesles.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee : -
1) kebÀyees[er³eeleerue cebefoj mLeeHel³e keÀues®es efJeMues8.5 yeeueer
megJeCe&efÜHeeleerue yeeueer ns SkeÀcesJe yesì Deens. efkeÀ pesLes Deepener efnbot mebmke=Àleer DeefmlelJeele Deens. ®eerveer
FeflenemeeceO³es yeeueerceO³es keÀew[erv³e veecekeÀ efnbot IejeCes F.mevee®³ee 6 J³ee MelekeÀeceO³es jep³e keÀjle
nesles DeMeer veeWo Deens. lesLes meeleJ³ee MelekeÀele yeewOo Oecee&®ee He´meej Peeuee neslee. efJeieCesMe, Fbo´, ke=ÀjepeJ³eJemLee ë - yeeueerceOeerue jepeJ³eJemLee Yeejleeleerue ‘keÀecebokeÀ efveleer ’ He´ceeCes ®eeuele nesleer. jepee
ne osJee®ee DeJeleej ceeveuee peele neslee. Dee fve³ebef$ele jepee, ceb$eer Je DeefOekeÀejer He´Meemevee®es IeìkeÀ
nesles. ceeb[efuekeÀ jepeebvee Debleie&le J³eJenejeceO³es mJee³elellee nesleer. efðe³eebvee HetCe& jepekeÀer³e mJeeleb$³e munotes.in

Page 92

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
92 nesles. HetJe&peeJeeceO³es iegCeefHe´³ee jeCeerves mJeleb$eHeCes je p³ekeÀejYeej kesÀuee neslee. keÀener efðe³ee jep³eceb$eer
Peeu³ee®eer GoenjCes Deensle.
meceepe ë - yeeueer ceOeerue meceepe J³eJemLee ®eeleg&JeC³e& HeOoleer®eer nesleer. Devegueesce efJeJeenebvee meceepee®eer
ceev³elee nesleer. mebleleeruee efHel³ee®ee Je Ce& efceUle neslee. He´efleueesce efJeJeenebvee efveefMeodOe ceeveues peele
nesles. meceepeele Yeejleer³e HeOoleer®eer Oece&J³eJemLee nesleer. JewefokeÀ Je HeewjeefCekeÀ osJeeleb®eer Hetpee He´®eejele
nesleer. Oecee&leerue ceneYeeve HeLeeb®ee He´YeeJe DeOe fekeÀ neslee. Oece&Heeue Je DeleerMe efoHebkeÀj ³ee veeueboe®³ee
kegÀueiegjÀveer ³esLes ³esTve Oecee&®ee DeY³eeme kesÀuee. ³esLeerue He´l³eskeÀ IejeceO³es osJeIej Demetve Hetpee De®ee&
®eeuele nesleer. efHele=Hetpee efkebÀJee ÞeeOoefJeOeeRvee cenlJee®es mL eeve nesles.
mLeeHel³e keÀuee ë - yeeueerceO³es osJeleebvee ®eb[er cnCele nesles. cebefoj yeebOeCeerceO³es meefMeuHe, ®eewLeje
l³eeJej ®eewjme cebefoj, efJeceeve HeOoleer®es efMeKej, ®eejner yeepetuee ®eej ceveesjs DeMeer j®evee nesleer. ueeje
peesie´ebie ³ esLeerue cebefoj He´efmeOo nesles. cebefojeJej jecee³eCe, ceneYeejle keÀLee efMeuHeHeìeJej Deensle.
osJeleeb®³ee cetleea DeefleYeJ³e Je He´s#eCeer³e Deensle. cebefojeJej oef#eCe Yeejleer³e mLeeHel³e kesÀues®ee He´YeeJe
peeCeJelees.
ceuee³ee®³ee MewueWê je pee®³ee ceoleerves 750 les 850 ³ee keÀeUele yeesjesyegogj ³esLes veT cepeu³ee®ee
YeJ³e Je He´®eb[ mlegHe yeebOeuee neslee. mlegHee®es mene cepeues ®eewjme Demetve Jejerue leerve cepeues Jeleg&UekeÀej
Deensle. meJee&le Jej®³ee cepeu³eeJej Iebìeke=Àleer mlet He Deens. ieesueekeÀej cepeu³eebJej mlegHee®³ee jebiee
Demetve mlegHeeb®³ee ®eewkeÀìer peeUerceO³es yegOoHe´eflecee mLeeHeve kesÀu³ee Deensle. SketÀCe 432 yegOocetleea
Demetve keÀesjerJe efMeuHeHeì HebOejeMes Deensle. efMeuHeHeìeceO³es yegOopeerJeveeleerue He´mebie peelekeÀ Je DeJeoeve
keÀLeeJejÀve keÀesjues Deensle.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee : -
1. yeeueer ceOeerue yeewOo mLeeHel³e®ee Dee{eJee n³ee?
8.6 megcee$ee peeJee ceuee³ee (megJeCe&efÜHe)
megcee$ee peeJee Je ceuee³ee ³ee leerve He´osMeebvee megJeC e&efÜHe cnbìues peele nesles. megcee$ee ³esLes MewueWê MeemekeÀ
ÞeerefJepe³e®eer mellee nesleer. Þeer pe³eveeme ³ee jepee®³ee keÀejefkeÀoeale Þeer efJepe³e®ee efJemleej Peeuee neslee.
MewueWê jep³ekeÀlex yeewOo Oeceea³e nesles. l³ee®es ®eerve Je Yeejleelee rue ®eesues Je Heeue jepeeb®eer mebyebOe nesles.
veeieeHeììdce Je veeueboe ³esLeerue efJenej MewueWê jep³ekeÀl³ee¥veer yeebOeues nesles. MewueWêe®³ee veeefJekeÀ mellesves
®eesues jepeebMeer mebIecene³eeveHebLeer nesles. yeewOokegÀceej Ieesjep³ekeÀl³ee¥veer yeebOeuee neslee.
peeJee ³esLes nmleerveeHegje®³ee HejeMej J³eeme Heeb[gosJe ³eebvee r Jemeenleer mLeeHeve kesÀu³ee l³eeb®ee Jeejme
DeeefpemekeÀ ³eeves JemeenleerceO³es megOeejCee kesÀu³ee. peeJee ceO³es DeeefpemekeÀe®³ee keÀejCeeHeemetve cnCepes
F.meve 78 Heemetve keÀeueieCevee megjÀ nesles. meve 132 ceO³es osJeJecee& jepeeves ®eerve ceO³ es J³eeHeejer mebyebOe
meeOeues nesles. F. meve 424 meeueer keÀeefMcej®ee efJejkeÀle jepeHeg$e iegCeJecee& ³eeves peeJee®³ee jepeeuee
yeewOo Oecee&®eer efo#ee efoueer nesleer. munotes.in

Page 93

Yeejleer³e mebmke=Àefle®ee Deives³e DeeefMe³eeleerue Òemeej
93 DeeþJ³ee MelekeÀele peeJee ceO³es efnbot jep³e nesles. l³eeuee celejece cnCele nesles. mebpe³e veeJee®³ee jepeeves
mebmke=Àle Yeel³eeveblej jepee MewueWê meece´ep³ee®ee Yeeie yeveues nesles. 778 keÀUmeve ³esLes leejeosJeer®es yeewO ocebefoj
yeebOeC³eele Deeues. F. meve 925 veblej MewJe IejeC³eeves Hegvne mellee mLeeHeve kesÀueer. Oece&jepeeves MewueWê
melles®ee HejeYeJe kesÀuee. F. meve 1474 ceO³es MesJe쮳ee MeemekeÀeves Fmueece Oecee&®ee efmJekeÀej kesÀuee
neslee.
ceuee³ee efÜHeke ÀuHeele Yeejleer³eeb®³ee Jemeenleer F. mevee®³ee megjÀJeeleeruee mLeeHeve Peeu³ee. F. meve 515
®³ee megjÀJeeleeruee ceuee³eeceOeerue Yeieolle jepeeves ®eerve yejesyej mebHeke&À kesÀuee. DeMeeskeÀe®³ee SkeÀe
JebMepeeves ceuee³eeceOeerue efueieesj ³esLes Jem eenle mLeeHeve kesÀueer. SkeÀe efMeueeuesKeevegmeej jbiece=lleerkesÀ®ee
(jbieceleer yebieeue) jefnJeemeer ceneveeefJekeÀ yegOeiegHleeves Yesì efoueer nesleer. ceuee³eeceOeerue Jemeenleer®eer veeJes
ueeiekeÀeotmet, keÀceueebkeÀ, keÀUmeHetj, keÀeU Heìebie De Meer Deensle. ceuee³eele MewJe JewHejbHeje He´®eefuele nesl³ee. kebÀoeo peJeU Hee®eJ³ee MelekeÀeleerue yeewOo mlegHe Je mebmke=Àle DeefueKe meeHe[uee
Deensle.
F.meve®³ee DeeþJ³ee MelekeÀeceO³es ceuee³eele MewueWê IejeC³ee®eer mellee mLeeHeve Peeueer nesleer. l³eeb®ee
®eesue jepee yejesyej mebIeceUe³ee®ee HeefM®ece efkeÀveeje efpebkeÀuee neslee. 1063 ceO³es ®eesueebveer Hegvne mJeejer keÀjÀve Keb[Ceer Jemetue
kesÀueer nesleer. 1090 ceO³es MewueWêe®ee JekeÀerue ®eesueeb®³ee ojyeejele Deeuee neslee.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee : -
1. ceuee³ee efÜHeeJejerue Mewuesbê IejeC³ee®³ee jepeefkeÀ³e keÀjeefkeÀoea®ee Dee{eJee I³ee.
8.7 me³eece
mecee³e ceO³es F. me vee®³ee Heefnu³ee MelekeÀeHeemetve Jemeenleer mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. otJeejeJeleer®³ee
JemeenlekeÀejebveer jep³e mLeeHeve kesÀues. leeceerU JewkesÀuee. me³eececeOeerue DeveskeÀ ieeJeebve e Yeejleer³e veeJes efouesueer Deensle. lesjeJ³ee MelekeÀeHe³e¥le me³eece
kebÀyees[er³ee®³ee efve³eb$eCeeKeeueer neslee. ³egveeve He´ebleeuee HetJeea efJeosn jep³e cnCele nesles. l³eeb®eer jepeOeevee r
efceefLeuee nesleer. veJeJ³ee MelekeÀeceO³es ceeOeJe ®e bêiegHle ³eeves me³eececeO³es yeewOo Oecee&uee He´eslmeenve efoues
nesles. lesjeJ³ee MelekeÀeceO³es Fbêeeffol³e ³eeves mJeleb$e jep³ee®eer mLeeHevee kesÀueer. l³ee®³ee jepeOeeveer®es veeJe
`megKesoes³e'nesles. l³ee®ee cegueiee jecekeÀeceebie ³eeves me³eece uee jepekeÀer³e mLew³e& efceUJetve efoues. He´pesuee
megKemees³eer osleevee®e v³ee³e osC³eemeeþer l³eeves jepeJee[³eeyeensj Iebìe yeebOetve þsJeueer nesleer. jecekeÀeceebie
yeewOo Oeceea³e Demetve l³eeves efJenej Je ®ewl³eie=ns yeebOeues nessles. F. meve 1 347 ceO³es Þeermeg³e&JebMe
jececeneOece& jepeefOejepe ne jepee Peeuee. lees yeewOo Demetvener l³eeves efMeJe Je efJekesÀu³ee nesl³ee. l³ee®³ee ce=l³et veblej De³eesO³ee ³esLes veJes jepeIejeCes mLeeHeve Peeues.
me³eece®ee je ef<ì^³e ie´bLe jecee³eCe Demetve jepes mJeleëuee jece ner HeoJeer Iesle nesles. me³eececeO³es yeewOo
Oecee&®es He´eyeu³e nesles. me³eececeO³es Oece&, YeeíeHe Deens. me³eece®eer efueHee r iegHle ueerHeer ceOetve efvecee&Ce Peeueer Deens. me³eececeO³es pegv³ee ie´bLee®es peleve Je
DeY³eeme kesÀuee peelees. lesLeerue keÀe³eos cevegmce=leerJej DeeOeejerle Deensle. lesLes Deepener omeje GlmeJe
meepeje kesÀuee peelees. ÞeerosJe ³ee efþkeÀeCeer efnbot osJeosJeleeb®³ee cetleea GlKeveveele meeHe[u³ee Deensle.
l³eeb®³eeJej meejveeLe ceLegje Deefpebþe Mewueer®ee He´YeeJe efometve ³eslees. munotes.in

Page 94

Òee®eerve Yeejlee®ee Fefleneme
94 DeeHeueer Òeieleer leHeemee : -
1. me³eece®ee MeemekeÀ jecekeÀeceebCe®³ee keÀe³ee&®ee Dee{eJee I³ee.
8.8 meejebM e
Yeejleer³e mebmke=Àleer F.Het. 10,000 JeYeejleer³e mebmke=Àleer®ee Òemeej ceuee³ee, peeJee, ye´ïeosMe, kebÀyees[er³ee me³eece ³ee Deives³e DeeefMe³ee³eer
osMeeceO³es Peeuee neslee. F meJeer mevee®es ogmejs les Hee®eJes MelekeÀ ne mebmke=Àleer®ee Òemeeje®e keÀeueKeb[
ceeveuee peelees. Yeejleeleerue meeiejer J³eeHeeN³eebveer ner mebmke=Àleer Òemeeje®es keÀe³e& kesÀues.
ye´ïeosMe ne Yeejlee®ee efvekeÀì®ee Mespeejer Deens. lesLes eflemeN ³ee MelekeÀeHeemetve Yeejleeleerue ieew[
ueeskeÀebveer Jemeenle kesÀueer nesleer. DeejekeÀve ³esLes keÀeMeer®³ee jepeHeg$eeves Yeejleer³e jep³ee®eer mLeeHevee
kesÀueer. lesLeerue jepes yeew×Oeceea³e nesles. DeeþJ³ee MelekeÀeceO³es ®eesue jepee jepeWê ³e eves ye´ïeosMeeJej
Dee¬eÀceCe keÀ©ve ÒeosMe DeeHeu³ee jep³eele meceeefJe<þ kesÀuee neslee.
®ebHee DeveemeceO³es efnbot JebMee®eer mLeeHeve: jepee Þeerceej ³eeves meve 150 les 200 ³ee keÀeUele kesÀueer
nesleer. lesLeerue jep³ekeÀlex efnbot Oecee&®es Deveg³ ee³eer nesles. l³eeveer MebkeÀje®eer DeveskeÀ cebefojs yeebOeueer nesleer.
jepes efnbotOeceea³e Demeues lejer meJe& Oecee&uee ceevee®es mLeeve efoues nesles.
kebÀyees[er³eeceO³es meebmke=ÀeflekeÀ peerJevee®eer meg©Jeele keÀewef[C³e ³eeveer kesÀueer. keb Àyees[er³ee ceOeerue Heefnuee
SsefleneefmekeÀ jepee Þe=leJece&ve neslee. pe³eJece&ve®³ee keÀeUele kebÀyees[er³ee MewueWê meece´ep³ee®³ee,
Dee¬eÀceCee®ee yeUer þjuee HeCe jepee ogmeN³ee pe³eJece&veeves Hegvne jep³e ÒeeHle kesÀues. kebÀyees[er³ee ceOeerue
ÒeMeemeve J³eJemLee keÀewefìp³ee®³ee DeLe&Meem$eeJej DeeOeeefjle nesleer.
yeeueer ceOeerue jep³ee®eer mLeeHevee keÀewef[v³e veecekeÀ efnbot IejeC³eeves kesÀueer. lesLeerue jepes MewJe Je JewHebLee®es Deveg³ee³eer nesles. yeeueerceOeerue jep³ekeÀejY eej YeejleeceOeerue keÀecebokeÀ efveleer ÒeceeCes ®eeuele
neslee. meceepeeceO³es ®eeleg&JeC³e& He×le ©{ nesleer. yeeueerceOeerue mLeeHep³e keÀuesJej êefJe[ mebmke=Àleer®ee
ÒeYeeJe neslee.
megcee$ee ceO³es MewueWê MeemekeÀeb®eer meÊee nesleer. MewueWê Me emekeÀ yeew× Oeceea³e Demetve cene³eeve HebLeer nesles.
peeJee ³esLes HejeMej J³eemeeveer Jemeenleer mLeeHeve kesÀu³ee Demes ceeveues peeles. DeeþJ³ee MelekeÀeceO³es
peeJee ³esLes efnbot jep³ee®eer mLeeHevee Peeueer. l³eeveer mebmke=Àle YeeMeemeve keÀeUele opexoej meeefnl³e efvecee&Ce Peeues.
me³eece ceO³es F. mevee®³ee Heefnu³ee MelekeÀeHeemetve Yeejleer³eeb®ee mebHeke&À neslee. leeceerU JewYeejleer³e mebmke=Àleer®ee Òemeej kesÀuee. me³eece®ee je<ì^e r³e ûebLe jecee³eCe Deens. lesLeerue Oece&, YeeefjleerefjJeepe ³eeJej Yeejleer³e mebmke=Àleer®eer íeHe Deens.
8.9 ÒeMve
1) Deives³e DeeefMe³eeleerue efJeefJeOe osMeeceO³es Yeejleer³eebveer mLeeHeve kesÀuesu³ee jepekeÀer³e melleeb®ee
Dee{eJee I³ee ( keÀesCelesner oesve osMe)
munotes.in

Page 95

Yeejleer³e mebmke=Àefle®ee Deives³e DeeefMe³eeleerue Òemeej
95 2) Deives³e DeeefMe³eeleerue osMeeceO³es efnbot Je yeewOo Oecee&®ee He´YeeJe efomelees ³eeJej Yee<³e keÀje.
3) efìHee efuene ë -
1) yecee&
2) keÀbyees[er³ee
3) ®ebHee Deveece
4) yeeueer
5) megJeCe& efÜHe
8.10 meboYe&

1) He´e. iee³eOeveer DeeefCe jengjkeÀj -He´e®eerve Yeejlee®ee meebmke=Àleerue Fefleneme.
2) [e@. efcejeMeer efJe. Jee. He´e®eerve Yeejle.
3) [e@. Jner. [er. cenepeve, He´e®eerve Yeejle keÀe Fefleneme Deewj mebmke=Àleer.
4) [e@. osieuegjkeÀj Je {Je UerkeÀj, He´e®eerve Yeejlee®ee Fefleneme Je mebmke=Àleer.


munotes.in